Xülasə

Bu məqalədə beynəlxalq hüquqda suverenlik anlayışı və onun Azərbaycan Respublikasının müstəqillik təcrübəsindəki rolu araşdırılmışdır. Azərbaycanın beynəlxalq tanınması, ərazi bütövlüyünü bərpa etməsi, enerji siyasəti və beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığı suverenliyinin möhkəmləndirilməsində əsas amillər kimi təqdim olunur. Məqalə Azərbaycanın 2025-ci ilin “Konstitusiya və Suverenlik İli” çərçivəsində beynəlxalq hüquqda suverenliyinin daha da gücləndirilməsi perspektivlərini vurğulayır. Açar sözlər: Suverenlik,Beynəlxalq hüquq,Azərbaycanın müstəqilliyi,Ərazi bütövlüyü,BMT qətnamələri

1.Giriş Suverenlik beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərindən biridir və hər bir dövlətin daxili və xarici siyasətini müstəqil şəkildə həyata keçirmək hüququnu ifadə edir. Azərbaycan Respublikası 1991-ci ildə müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra beynəlxalq hüququn subyekti kimi tanındı və suverenliyini qorumaq, inkişaf etdirmək üçün müxtəlif hüquqi və siyasi mexanizmlərdən istifadə etdi. Bu məqalədə beynəlxalq hüquqda suverenlik anlayışı, onun Azərbaycan Respublikasının müstəqillik təcrübəsində rolu və dövlətin suveren hüquqlarının qorunması üçün həyata keçirdiyi addımlar araşdırılacaq.
2.Suverenlik və Beynəlxalq hüquq:Əsas anlayışlar Suverenlik – dövlətin müstəqil hüquqi və siyasi varlığı kimi daxili və xarici siyasətini sərbəst həyata keçirmək hüququdur. Beynəlxalq hüquqda bu prinsip əsasən aşağıdakı aspektlərdə özünü göstərir:
• Daxili suverenlik – Dövlətin öz ərazisi daxilində qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətini müstəqil həyata keçirməsi.
• Xarici suverenlik – Dövlətin beynəlxalq münasibətlərdə müstəqil subyekt kimi tanınması, diplomatik əlaqələr qurması və beynəlxalq təşkilatlarda iştirak etməsi. Beynəlxalq hüququn əsas sənədlərində suverenlik aşağıdakı müddəalarla qorunur:
• BMT Nizamnaməsi (1945-ci il, Maddə 2(1)) – Dövlətlərin suveren bərabərliyi prinsipi təsbit edilir.
• Helsinki Yekun Aktı (1975) – Dövlətlərin sərhədlərinin toxunulmazlığı və daxili işlərinə qarışmama prinsipini müəyyənləşdirir.
• Dövlətlərin Hüquq və Vəzifələri haqqında Montevideo Konvensiyası (1933) – Dövlətlərin müstəqil beynəlxalq hüquq subyekti olması üçün tələb olunan kriteriyaları müəyyən edir. 3.Azərbaycan Suverenliyinin hüquqi əsasları Azərbaycan Respublikasının suverenliyi hüquqi baxımdan əsasən aşağıdakı sənədlərlə müəyyən edilir: 3.1. Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı (1991) 1991-ci il 18 oktyabr tarixində qəbul edilən “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı”, Azərbaycanın beynəlxalq hüququn müstəqil subyekti kimi tanınmasını təmin etdi. Bu sənəddə qeyd olunur ki, Azərbaycan SSRİ-nin tərkibindən çıxır və öz ərazisində müstəqil qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətini həyata keçirir. 3.2. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası (1995) Konstitusiyanın
1-ci maddəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikasının dövlət hakimiyyəti yalnız onun Konstitusiyası və qanunları əsasında həyata keçirilir.
• 2-ci maddə – Dövlətin ali hakimiyyətinin mənbəyi xalqdır.
• 7-ci maddə – Azərbaycan hüquqi, dünyəvi və unitar dövlətdir.
• 8-ci maddə – Dövlətin başçısı Prezidentdir və o, dövlətin suverenliyini və ərazi bütövlüyünü təmin edir. 4.Azərbaycanın beynəlxalq tanınması və suverenliyinin qorunması Müstəqillik bərpa edildikdən sonra Azərbaycan beynəlxalq tanınmasını təmin etmək üçün aktiv diplomatik fəaliyyətə başladı:
• 1992-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatına (BMT) üzv qəbul edildi.
• 1992-1999-cu illərdə ATƏT, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı (İƏT), Avropa Şurası kimi beynəlxalq təşkilatlara qoşuldu.
• 2001-ci ildə Avropa Şurasının tamhüquqlu üzvü oldu.
• 2005-ci ildən BMT Təhlükəsizlik Şurasına qeyri-daimi üzv seçildi. Azərbaycanın bu təşkilatlara üzvlüyü onun beynəlxalq hüquq çərçivəsində suverenliyinin tanınmasını möhkəmləndirdi. 5.Azərbaycan Respublikasının Suverenlik Təcrübəsi və qarşılaşdığı çağırışlar Azərbaycanın müstəqilliyini qorumaq üçün müxtəlif hüquqi və siyasi addımlar atılmışdır: 5.1. Ermənistanın Hərbi Təcavüzü və Ərazi Bütövlüyünün Bərpası 1991-1994-cü illərdə Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzü nəticəsində Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonlar işğal edildi. Bu dövrdə Azərbaycanın suverenliyinin pozulması beynəlxalq hüquq müstəvisində aşağıdakı sənədlərdə əksini tapdı:
• BMT Təhlükəsizlik Şurasının 822, 853, 874 və 884 saylı qətnamələri – Ermənistanın işğal etdiyi Azərbaycan torpaqlarından çıxmasını tələb edirdi. 2020-ci ildə 44 günlük Vətən müharibəsi nəticəsində Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü bərpa edərək beynəlxalq hüquq çərçivəsində suveren hüquqlarını tam şəkildə təmin etdi. 5.2. Enerji Strategiyası və İqtisadi Suverenlik Azərbaycanın suverenliyinin möhkəmləndirilməsində enerji siyasəti mühüm rol oynayır.
• 1994-cü ildə imzalanmış “Əsrin Müqaviləsi” ölkənin enerji resurslarını beynəlxalq bazarlara çıxarmağa imkan yaratdı.
• Cənub Qaz Dəhlizi, Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri kimi strateji layihələr Azərbaycanın iqtisadi müstəqilliyini gücləndirdi. 5.3. Beynəlxalq Hüquqda Suverenlik və Qarabağ Bölgəsinin Reinteqrasiyası 2023-cü ildə Qarabağ bölgəsində suverenliyin tam bərpası Azərbaycan dövlətinin beynəlxalq hüquqda tanınmış sərhədləri daxilində tam hakimiyyətinin bərpa olunması anlamına gəlir. Bu proses beynəlxalq hüququn ərazi bütövlüyü və suverenlik prinsipləri əsasında aparılır. Nəticə Azərbaycan Respublikasının müstəqillik təcrübəsi göstərir ki, dövlətin suverenliyini qoruması üçün güclü hüquqi baza, beynəlxalq diplomatik fəaliyyət və iqtisadi müstəqillik vacibdir. Beynəlxalq hüququn əsas prinsipləri Azərbaycanın suverenliyinin qorunmasında mühüm rol oynayır. 2025-ci ilin “Konstitusiya və Suverenlik İli” elan edilməsi dövlətimizin suveren hüquqlarının qorunması və bu sahədə hüquqi maarifləndirmənin artırılması baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. İstifadə olunan ədəbiyyat:

1.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası (1995): https://e- qanun.az/framework/897
2.Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı (18 oktyabr 1991): https://e-qanun.az/framework/7504
3.BMT Nizamnaməsi (26 iyun 1945) : https://www.un.org/en/about- us/un-charter 4.BMT Təhlükəsizlik Şurasının 822, 853, 874 və 884 saylı qətnamələri (1993): https://digitallibrary.un.org 5.Helsinki Yekun Aktı (1 avqust 1975): https://www.osce.org/helsinki-final-act 6.Montevideo Konvensiyası (26 dekabr 1933): https://www.ilsa.org/Jessup/Jessup15/Montevideo%20Convention.pdf 7.K.Xəlilov,”Konstitusiya hüququnun əsasları”, Bakı, 2019 8.R.Məmmədov,”Azərbaycan Respublikasının suverenliyi və beynəlxalq hüquq”, Hüquq və İnsan Jurnalı, 2022 9.E.Qasımov,”Azərbaycan Respublikasının hüquqi dövlət quruculuğu və konstitusiya islahatları”, Azərbaycan Hüquq Jurnalı, 2021. 10..A.Əliyev,”Azərbaycanın enerji siyasəti və iqtisadi suverenlik”, Bakı, 2020.

Hüseyn Məmmədov
Naxçıvan Dövlət Universiteti

Manevr.az