Müasir dünyada media təkcə informasiya vasitəsi deyil, həm də hakimiyyətin üzərində ictimai nəzarəti təmin edən mühüm institutlardan biridir.
Azad və müstəqil media dövlətin fəaliyyətini izləyir, vətəndaşları məlumatlandırır və siyasi proseslərə təsir edir. Bu səbəbdən media tez-tez “dördüncü hakimiyyət” adlandırılır. Lakin medianın bu gücü həmişə müsbət nəticələr doğurmur. O, həm demokratiyanın əsas sütunlarından biri, həm də dezinformasiya və manipulyasiya aləti ola bilər. Bu yazıda medianın güc və təhlükə arasında necə tarazlandığını, müxtəlif ölkələrdə bu anlayışın necə tətbiq edildiyini və Azərbaycan kontekstində hansı çətinliklərin mövcud olduğunu araşdıracağıq.
Medianın dördüncü hakimiyyət adlandırılması onun icra, qanunverici və məhkəmə hakimiyyətlərindən sonra cəmiyyətə təsir edən əsas institutlardan biri olması ilə bağlıdır. Media dövlətin fəaliyyətinə ictimai nəzarəti təmin edir, vətəndaşlara siyasi və sosial hadisələr barədə informasiya verir və korrupsiya hallarını ifşa edərək şəffaflığın artmasına kömək edir. Bu, xüsusilə demokratik ölkələrdə medianın əsas funksiyalarından biridir. Lakin media nəzarətsiz qalarsa və ya siyasi maraqlara xidmət edərsə, cəmiyyətin manipulyasiyası üçün təhlükəli bir alətə çevrilə bilər.

Dünyada medianın rolu və azadlıq səviyyəsi ölkədən ölkəyə fərqlənir. ABŞ və Qərbi Avropa ölkələrində mətbuat azadlığı yüksək səviyyədə qorunur. ABŞ Konstitusiyasının Birinci Düzəlişi media üzərində hər hansı dövlət nəzarətini qadağan edir. Bu, medianın dövlətin fəaliyyətini sərbəst tənqid etməsinə imkan yaradır. Almaniya və Fransada da media müstəqildir və dövlət tərəfindən qorunur. Lakin Rusiya və Çin kimi ölkələrdə vəziyyət fərqlidir. Bu ölkələrdə dövlət medianın əsas hissəsinə nəzarət edir və mətbuat azadlığı ciddi şəkildə məhdudlaşdırılıb. Türkiyə və Şərqi Avropa ölkələrində isə medianın vəziyyəti mübahisəlidir. Türkiyədə müxalif media qurumları təzyiqlərlə üzləşir, bəzi jurnalistlər həbs edilir.
Azərbaycan mediası keçmiş sovet ölkələri kimi dövlət və özəl medianın birgə fəaliyyət göstərdiyi bir modelə malikdir. Ölkədə mətbuat azadlığı qanunvericilikdə təsbit edilsə də, praktikada bəzi məhdudiyyətlər mövcuddur. Dövlətə məxsus media qurumları informasiya məkanında dominantdır və müstəqil jurnalistlər bəzən çətinliklərlə üzləşirlər. Bununla yanaşı, sosial medianın rolu artır və vətəndaşlar artıq informasiya almaq üçün ənənəvi mediadan çox sosial platformalara üstünlük verirlər. 2025-ci ilin “Konstitusiya və Suverenlik ili” çərçivəsində media qanunvericiliyində islahatların aparılması məsələsi aktuallaşa bilər. Bu islahatlar medianın daha müstəqil və şəffaf fəaliyyət göstərməsi üçün hüquqi zəmin yarada bilər.

Medianın güc olması faktdır, lakin onun təhlükəyə çevrilməsi də mümkündür. Dezinformasiya və saxta xəbərlər cəmiyyətin manipulyasiyasına səbəb ola bilər. Xüsusilə sosial media ənənəvi mətbuatı kölgədə qoyaraq informasiyanın nəzarətsiz yayılmasına imkan yaradır. Bəzən dövlətlər medianı siyasi alət kimi istifadə edir, bu da onun dördüncü hakimiyyət rolunu zəiflədir. Bu risklərin qarşısını almaq üçün medianın azadlığı və etik jurnalistikanın balansını qorumaq vacibdir.
Nəticə etibarilə, media demokratik cəmiyyətlərdə dövlətin nəzarətində olmadan fəaliyyət göstərdikdə həqiqi dördüncü hakimiyyət rolunu yerinə yetirir. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, azad media dövlətin fəaliyyətinə effektiv nəzarət edə bilir, lakin məhdudlaşdırılmış media daha çox hakimiyyətin güc alətinə çevrilir. Azərbaycan üçün media sahəsində islahatların aparılması və müstəqil jurnalistikanın gücləndirilməsi cəmiyyətin inkişafı üçün vacibdir. Bu səbəbdən sual açıq qalır:
“Dördüncü hakimiyyət doğrudan da gücdür, yoxsa idarə olunan bir təhlükədir?”
ƏDƏBİYYAT

McQuail, D. (2010). McQuail’s Mass Communication Theory (6th ed.). SAGE Publications.
Schudson, M. (2008). Why Democracies Need an Unlovable Press. Polity Press.
Curran, J., & Seaton, J. (2018). Power Without Responsibility: Press, Broadcasting and the Internet in Britain. Routledge.
Habermas, J. (1989). The Structural Transformation of the Public Sphere. MIT Press.
Freedom House. (2023). Freedom of the Press Report. https://freedomhouse.org
Reporters Without Borders (RSF). (2023). World Press Freedom Index. https://rsf.org
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası (1995, son dəyişikliklər 2016).
Azərbaycan Respublikasında Kütləvi İnformasiya Vasitələri haqqında Qanun (1999).
Əliyeva, S. (2020). Müstəqil Medianın Sosial və Siyasi İnkişafda Rolu. Bakı: Elm və Təhsil.
Mehdiyev, R. (2013). İnformasiya Cəmiyyəti və Milli Təhlükəsizlik. Bakı: Azərnəşr.