İnsan hüquq və azadlıqları dövlət hakimiyyətinin məhdudlaşdırılması və fərdlərin fundamental hüquqlarının qorunması üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bu hüquqlar, adətən, dövlətlərin konstitusiyalarında və beynəlxalq müqavilələrdə təsbit edilir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası da insan hüquqlarını geniş şəkildə tanıyır və onların qorunmasını təmin edir. Lakin bəzi hallarda bu hüquqlar müəyyən məhdudiyyətlərə məruz qala bilər. Bu məqalədə insan hüquqlarının təsnifatı, konstitusiya təminatı və onların məhdudlaşdırılması şərtləri araşdırılacaqdır.

1. ƏSAS İNSAN HÜQUQ VƏ AZADLIQLARININ TƏSNİFATI

İnsan hüquqları müxtəlif meyarlara görə təsnif edilə bilər. Ən geniş yayılmış təsnifat aşağıdakı kimi bölünür:

1.1. Mülki və siyasi hüquqlar Mülki və siyasi hüquqlar fərdin azadlığını qorumağa və dövlət hakimiyyətinin həddən artıq müdaxiləsini məhdudlaşdırmağa xidmət edir. Bunlara daxildir:

• Yaşamaq hüququ

• İşgəncəyə məruz qalmamaq hüququ

• Şəxsi və ailə həyatının toxunulmazlığı

• Söz və ifadə azadlığı

• Sərbəst toplaşmaq və birləşmək hüququ

• Seçki hüququ

1.2. İqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar Bu hüquqlar fərdin layiqli həyat səviyyəsinə malik olması üçün sosial-iqtisadi təminatlar yaradır:

• Əmək hüququ (layiqli əmək şəraitinin təmin edilməsi) • Sosial təminat hüququ

• Sağlamlıq hüququ

• Təhsil hüququ

• Mədəniyyət və elmi fəaliyyət azadlığı

1.3. Kollektiv hüquqlar Kollektiv hüquqlar əsasən müəyyən qrupların və cəmiyyətin ümumi maraqlarını əhatə edir:

• Xalqların öz müqəddəratını təyin etmə hüququ

• Sülh və təhlükəsiz mühitdə yaşamaq hüququ

• Sağlam ekoloji mühit hüququ Bu hüquqlar əsasən beynəlxalq səviyyədə tənzimlənir və dövlətlərarası əməkdaşlıq tələb edir.

2. KONSTİTUSİYA İLƏ TƏMİNAT ALTINA ALINMIŞ HÜQUQLAR

Konstitusiyalar insan hüquqlarını təsbit edən və onları təmin edən əsas hüquqi sənədlərdir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası insan hüquq və azadlıqlarının qorunmasına xüsusi yer ayırır.

2.1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında İnsan Hüquqları Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının II bölməsi insan hüquqları və azadlıqları ilə bağlı geniş müddəalar ehtiva edir. Burada təsbit olunan əsas hüquqlar bunlardır:

• Şəxsi toxunulmazlıq hüququ (m. 27) – Yaşamaq hüququ və ölüm cəzasının qadağan edilməsi

• Söz və ifadə azadlığı (m. 47) – İnsanların öz fikirlərini sərbəst ifadə edə bilməsi

• Mülkiyyət hüququ (m. 29) – Özəl mülkiyyətin toxunulmazlığı

• Seçki hüququ (m. 56) – Dövlət idarəçiliyində iştirak hüququ

• Təhsil hüququ (m. 42) – Dövlətin pulsuz ibtidai təhsili təmin etməsi

• Ətraf mühitin mühafizəsi hüququ (m. 39) – Ekoloji tarazlığın qorunması

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, eyni zamanda, beynəlxalq hüquq normalarını qəbul edərək, ölkənin insan hüquqları ilə bağlı beynəlxalq konvensiyalara uyğunlaşmasını təmin edir.

2.2. Beynəlxalq Hüquqda İnsan Hüquqları İnsan hüquqlarının qorunması məqsədilə qəbul olunmuş beynəlxalq sənədlərdən bəziləri bunlardır:

• Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi (1948)

• Vətəndaş və Siyasi Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt (1966)

• İqtisadi, Sosial və Mədəni Hüquqlar haqqında Beynəlxalq Pakt (1966)

•Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası (1950)

Bu sənədlər beynəlxalq səviyyədə insan hüquqlarının qorunmasını təmin edir və dövlətlərə bu hüquqları təmin etmək öhdəliyi qoyur.

3. İNSAN HÜQUQLARININ MƏHDUDLAŞDIRILMASI VƏ ONUN ŞƏRTLƏRİ

Bütün insan hüquqları fundamental olsa da, onların hədsiz və məhdudiyyətsiz olması mümkün deyil. Dövlətlər bəzi hallarda bu hüquqları məhdudlaşdıra bilər, lakin bunun üçün müəyyən hüquqi çərçivələr mövcuddur.

3.1. İnsan Hüquqlarının Məhdudlaşdırılmasının Əsas Prinsipləri Məhdudlaşdırma yalnız aşağıdakı şərtlərə uyğun şəkildə tətbiq edilə bilər:

1. Qanunilik prinsipi – Məhdudiyyətlər yalnız qanunla müəyyən edilməlidir.

2. Zərurət prinsipi – Hüquqlar yalnız ictimai maraq naminə məhdudlaşdırıla bilər.

3. Mütənasiblik prinsipi – Məhdudiyyətin tətbiqi zəruri olan halla uyğun və ölçülü olmalıdır.

4. Diskriminasiyanın qadağan olunması – Məhdudiyyətlər ayrı-seçkilik xarakteri daşımamalıdır. 3.2. İnsan Hüquqlarının Məhdudlaşdırılmasının Praktik Nümunələri

• İfadə azadlığı və milli təhlükəsizlik: Dövləti təhdid edən nifrət nitqi və terrorçuluğa çağırışlar qadağan edilə bilər.

• Hərəkət azadlığı və fövqəladə hallar: Pandemiya zamanı karantin rejimi tətbiq edilə bilər.

• Sərbəst toplaşmaq hüququ və ictimai asayiş: İctimai təhlükəsizliyi pozan aksiyalar məhdudlaşdırıla bilər. Beynəlxalq hüquqa görə, bəzi hüquqlar heç bir halda məhdudlaşdırıla bilməz. Məsələn, işgəncəyə məruz qalmamaq hüququ və yaşamaq hüququ istisnasız qorunur. İnsan hüquq və azadlıqları cəmiyyətin fundamental dayaqlarından biridir. Onların təsnifatı və hüquqi təminatı beynəlxalq və milli hüququn əsas prinsipləri ilə qorunur. Bununla yanaşı, bəzi hallarda hüquqların məhdudlaşdırılması mümkündür, lakin bu, hüquqi və etik çərçivəyə uyğun həyata keçirilməlidir. Hüquqların müdafiəsi və balanslı şəkildə tənzimlənməsi dövlətin əsas vəzifələrindən biridir.

İSTİFADƏ EDİLƏN ƏDƏBİYYAT

1. Brownlie,

I. (2003). Principles of Public International Law.

Oxford University Press. 2. Nowak, M. (2005). UN Covenant on Civil and Political Rights: CCPR Commentary. 3. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası (1995).

Selin UĞUR

Naxçıvan Dövlət Universitetinin

Hüquqşünaslıq ixtisası üzrə l kurs tələbəsi

Manevr.az