Kosmosun ən maraqlı sirlərindən biri: Hələ də müəmmadır

Tarix: 02-01-2024 17:41 Baxış: 3268 A- / A+

Günəş sistemimizdəki planetlərin peykləri fərqli tərkibə malikdir: qayalı peyklər ( Yerin peyki Ay), okean peykləri (Yupiterin peyki Avropa, Saturnun peyki Enselad) və buzdan hazırlanmış peyklər (Neptunun peyki Triton). Ancaq qazdan ibarət olan peyklər yoxdur.
Niyə? Qaz peyklərinin mövcud olmamasının fiziki səbəbləri varmı? Yoxsa onların yoxluğu sadəcə bir hadisədr?
Nə üçün qaz peyklərinin olmadığını, ən azı günəş sistemimizdə olmadığını başa düşmək üçün əvvəlcə qaz nəhəngi planetlərin necə əmələ gəldiyini bilmək lazımdır.
Manevr.az-ın “Space.com”-a istinadən məlumatına görə, belə planetlərin yaranması üçün iki ssenari var - “aşağıdan yuxarı” və “yuxarıdan aşağı”.
İki ssenari
Alimlərin fikrincə,Günəş sisteminin qaz nəhəngləri “aşağıdan yuxarıya” ssenari üzrə formalaşıblar.

Zamanı 4,5 milyard il geriyə qaytara bilsək, gənc Günəşi qaz və toz diskinin əhatə etdiyini görərdik. Bu, bütün planetlərin əmələ gəldiyi protoplanetar diskdir. Əvvəlcə toz, daş və asteroidləri udaraq böyüyən qayalı cisimlər görünməyə başladı. Bəziləri Mars və ya Veneranın ölçüsünə çatdı, digərləri isə böyüməyə davam edərək, kütləsi Yerin kütləsindən 10 dəfə çox olan nəhəng qayalı cisimlər meydana gətirdi.
Onlar bu kütləyə çatdıqdan sonra protoplanetar diskdən böyük həcmdə qaz çəkməyə başlamaq üçün kifayət qədər güclü cazibə qüvvəsinə malik idilər. Nəticədə sistemdə qaz nəhəngi planetləri Yupiter və Saturn, eləcə də daha soyuq "buz nəhəngləri" Uran və Neptun meydana gəldi.
NASA-nın Yupiterə göndərdiyi “Juno” missiyası planetin bu xüsusi ssenarisini dəstəkləmək üçün dəlil tapmağa kömək etdi. Planetin mərkəzində Yerin kütləsindən təxminən on dəfə böyük olan böyük, qayalı, lakin diffuz nüvənin cazibəsini tapdı.
“Yuxarıdan aşağı” ssenarisinə gəlincə, bu halda qaz planetləri ulduzlar kimi birbaşa dumanlıqda çökən qaz yığılmasından əmələ gəlir. Böyük bir qaz parçası sıxıldıqda və öz çəkisi ilə sıxıldıqda, qızmağa başlayır. Ancaq isti qaz ümumiyyətlə genişlənməyə meyllidir və büzülməyə davam etmək üçün qaz "topu" artıq istilik yaymalıdır. Buna görə biz tez-tez termal infraqırmızı enerji ilə dağılan qaz buludlarını görürük.
Digər tərəfdən, qazın kifayət qədər soyuması və hələ də sıxılmağa davam etməsi üçün kifayət qədər istilik yayması tozun qeyri-şəffaflığından, temperaturdan və bir sıra digər amillərdən asılıdır və bu prosesin səmərəliliyi həm də qazın ölçüsü ilə bağlıdır. planet: əgər o, Yupiterin kütləsindən üç dəfə kiçikdirsə, bu proses gözlənildiyi kimi işləməyəcək. Bu səbəbdən Yupiterin üç kütləsindən kiçik planetlər yuxarıdan aşağı ssenariyə görə formalaşa bilmir.
Günəş sistemində niyə qaz peykləri yoxdur?

Onların planetləri kimi, Günəş sistemimizdəki peyklərin çoxu da öz ana planetlərini əhatə edən qalıq materialın disklərinə nüvənin yığılması nəticəsində aşağıdan yuxarı ssenaridə əmələ gəlib. Alimlərin fikrincə, ikinci ssenari burada işləyə bilməzdi. Planetlər mövcud materialın çoxunu artıq istehlak etdiyinə görə sadəcə olaraq, böyük miqdarda qaz saxlamaq üçün kifayət qədər cazibə qüvvəsinə malik olacaq qədər kütləvi aylar yaratmaq üçün kifayət deyildi. Təsadüfi deyil ki, Günəş sistemində yalnız bir peyk atmosferə malikdir - o da Saturnun ən böyük peyki olan Titandır.
Belə çıxır ki, planetlərin qaz peykləri bizim sistemimizdə sadəcə olaraq əmələ gələ bilməyib. Məlum olan iki ssenaridən heç biri burada keçərli olmayıb.
Başqa bir maraqlı fakt odur ki, Ay böyük ehtimalla Mars ölçüsündə protoplanetlə toqquşduqdan sonra Yerdən ayrılan materialdan əmələ gəlib.
Nəhəng bir qaz planeti ilə bir zərbə qaz ayını meydana gətirmək üçün kifayət qədər qaz buraxa bilərmi?
Alimlərin fikrincə, bu mümkün deyil. Kaliforniya Texnologiya İnstitutundan mütəxəssis Cessi Kristiansenin qeyd etdiyi kimi, qayalı planetlər qaz halında olanlarla toqquşa bilər:
“Bu, məsələn, 1994-cü ildə Şuymaker 9 kometası Yupiterlə toqquşduqda baş vermişdi. Amma bu cür toqquşmalar nəticəsində qayalıq planetlər və kometalar qaz nəhəngləri tərəfindən sadəcə əmilir və onların bir hissəsinə çevrilir və kosmosa yeni Ayın əmələ gəlməsi üçün heç bir tullantı buraxılmır”.
Bəzi peyklər planetdən ayrılmış materialdan əmələ gəlmir, lakin planet tərəfindən "tutulur". Məsələn, Marsın iki peyki- Fobos və Deimos tutulan asteroidlərdir. Saturnun ən kənar peyki Feba tutulan bir komet obyektidir. Onların hamısı kosmosda öz-özünə əmələ gəlib, sonra çox yaxınlaşıb və planetlərin cazibə qüvvəsi tərəfindən tutulub.
Sual yaranır ki, kiçik bir qaz planeti daha böyük qaz planeti tərəfindən tutularaq onun peyki ola bilərmi? bU suala hələ dəqiq cavab yoxdur.
Qazlı ekzomonlar hələ də var?

Maraqlıdır ki, qaz peykləri əslində mövcud görünür. Ancaq Günəş sistemində yox. İndiyədək 5500-dən çox ekzoplanet kəşf edilsə də, elm adamları yalnız iki mümkün ekzomonu - Kepler 1625b-i və Kepler 1708b-i tapa biliblər, lakin onların heç biri hələ 100% təsdiqini tapmayıb. Çox güman ki, onlar daha böyük qaz nəhənglərinin orbitində fırlanan qaz nəhəngləridir.
Kepler 1625b-i Yerin kütləsindən 19 dəfə böyükdür (Yupiterin kütləsinin təxminən 6%-i) və o, kütləsi Yerdən 30 dəfə, diametri Yupiterin yarısı qədər olan qaz halında olan planeti müşayiət edir.
Kepler 1708b-i, ehtimal ki, Kepler-1625b-i-dən daha az kütləlidir. Onun diametri Yerdən təxminən beş dəfə böyükdür (Kepler-1625b-i-nin təxminən yarısı) və o, nəhəng planetdən 4,6 dəfə daha böyük bir planeti –Yupiteri müşayiət edir.
Alimlərin fikrincə, çətin ki, bu iki obyekt məlum yollardan biri ilə əmələ gələ bilsin. Çox güman ki, onlar planetlər kimi əmələ gəliblər, sonra isə daha böyük qaz nəhəngləri tərəfindən “ələ keçiriliblər”. Bu halda məlum olur ki, onlar həqiqi peyklər deyil, daha çox ikili planetlərin nümunəsidir. Bu, iki planetin birinin digərinin ətrafında fırlanması deyil, onların arasındakı fəzada ümumi kütlə mərkəzi ətrafında fırlanmasıdır.
Beləliklə, elm adamlarının fikrincə, qaz peykləri kimi bir şey mövcud ola bilər, lakin onları yaratmaq üçün təbiət fırıldağa əl atmalı idi. Təbiətdə isə bu mümkün görünmür.cebhe.info

Manevr.az