Nurduran Duman

Bu günkü həmsöhbətimiz tanınmış türk şairəsi, dramaturq, okean mühəndisi və dəniz memarlığı üzrə mühəndis, Türkiyə PEN Klubunun və Türkiyə Yazarlar Sendikasının üzvü, beynəlxalq “İpək Yolu”, “Qızıl Dəvə”, Jemal Süreya Şe’riyyat mükafatlarının laureatı, dünyanın bir çox ölkələrində əsərləri və kitabları çap edilən Nurduran Dumandır.

— Adətən şairlərin yolu uşaqlıqdan başlayır. Şeirə olan sevginiz ilk dəfə necə üzə çıxdı?

— Şeir və şeirin elementləri ilə tanışlığım, sözlərin hələ uşaq üçün səs olduğu çağınadək uzanır. Yaddaşımda həyatımın ilk anı, anamın hər hərfi tək-tək qulağıma pıçıldaması və mənim də hər hərfdən sonra “hııı hı” deyə cavab verməyimdir. Görünür, hərfə aid olanı — titrəyişi, səsi, ritmi, musiqisi, mənası, obrazı və öyrədənini sevgi ilə sevməyi, öyrənmənin gözəlliyini o zamanlar hiss etmişdim. Şeirin əsl sehrinə isə “Yunusca” adlandırıla biləcək dildə, ətrafımda danışılan türkçə oxunan xalq mahnıları, Yunus Əmrə şeirləri, ana-ata maniələri və geniş ailəmin danışdığı nağıllarla vuruldum.

— Sizin üçün şeir nə deməkdir? Bu söz sizdə hansı mənzərələri, hansı hissləri oyadır?

— Şeir mənim üçün yaradıcılıq və dizayndır; incə bir işçiliklə, zəhmətin ən saf halı ilə qurulan bir quruluş. Son dövrlərdə bu tərifi daha da təmizlədim: “Şeiri şeir üçün yazıram.” Belə yazanda, şeir artıq həm incəsənət, həm də cəmiyyət üçün yazılmış olur. Çünki şeiri şeir üçün yazdıqda, yazan əlin eqo tələsinə düşmür; göstərmə, sübut etmə, bəyənilmə arzuları ortadan qalxır. Şair, şeirin qarşısında özünü görünməz edir. Şeir şəfa verir, amma şair onu şəxsi terapiya vasitəsi kimi görüb “zibil qutusu” kimi istifadə edə bilməz. Şeir, yüklərdən azad olma sənəti deyil, yüklərin içindən işığı tapıb çıxarma sənətidir. Bu incəlik və saf niyyətlə həqiqi bir şəfa təqdim edə bilər.

— Dəniz mühəndisliyi və şeir — sanki iki ayrı sahil. Bu iki dünyanı ürəyinizdə necə bir körpü ilə birləşdirdiniz? Bir-birlərini necə bəsləyirlər?

— Əslində, bu iki dünya eyni dənizdə birləşir. Mənim dənizə olan eşqim, bu mühəndislikləri oxuma səbəbimdir. Sadəcə sevmək deyil, dənizin dilini, quruluşunu, sirrini öyrənmək istədim. İki sahəni birləşdirən körpü isə “quruluş yaratmaq” ideyasıdır. Şeiri yazmaqdan çox “quran” olmağı üstün tuturam. Gəmi tikintisi mühəndisliyi necə yaradıcılıq və dizayn tələb edən işdirsə, şeir də elədir. Bütünlük, ritm, tarazlıq şeirdə çox vacibdir və bu sahədə mühəndislik təhsilim mənə çox fayda verib. Buna görə də şeiri qurarkən hələ də mühəndisliyi davam etdirdiyimi görürəm.

— Sizcə Türkiyə və Azərbaycan ədəbiyyatı hansı ruhsal köklərdən bəhrələnir? Aralarında nə kimi bağlar və oxşarlıqlar var?

— Türkiyə türkləri və Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı eyni kökün budaqları kimidir; bəslənmə mənbələri, ruhsal damarları birdir. Bu ortaq kök, heyran olduğum Türk Dilidir. Dil üzərində qurulan bir sənətlə məşğul olarkən Türkçəyə, onu yaradan və onunla birlikdə qurulan Türk mədəniyyətinə sevgi, maraq və həyəcan duymamaq mümkün deyil. Özümü bildiyimdən bəri Türk Dilinin — Azərbaycandan, Qazaxıstandan, Qırğızıstandan, Özbəkistandan, Çuvaşistandan, Yakutistandan və daha nələr daxil olmaqla — heyranı olmuşam. Füzuli, Nizami Gəncəvi, Ali Şir Nevai, Kaşgarlı Mahmud kimi ortaq dəyərlərimiz və Dədə Qorqud, Oğuz dastanı kimi çoxlu ortaq dastanlarımız bu birliyin ən gözəl sübutudur.

— Sizi heyrətləndirən bir əsər və ya müəllif hələ də yadınızda qalıbmı? O, ürəyinizdə necə iz qoydu?

— Yunus Əmrə. İnsan onu böyük bir sevgi ilə, YUNUS EMRE deyə bağırmaq istəyir. Beş-altı yaşlarımda onun “Sordum sarı çiçəğe…” misralarını melodiyası ilə oxuyardım. O dərviş baba, o gündən bəri mənimlə formalaşaraq gəlib. Başqa unudulmaz ad Halikarnas Balıkçısıdır; “Aganta Burina Burinata” dənizlərin çağırışını ilk hiss etdirən əsərdir. Reşat Nuri Güntekinin “Çalıquşu” və Ahmet Muhip Dranasın “Serenad” şeiri də ürəyimdə dərin iz buraxdı. Amma məni ən çox təsir edənlər yalnız adını bildiyimiz yazıçılar deyil. Türküleri yandıranlar, nağıllarımızı, tapmacalarımızı bu günə daşıyanlar da o isimsiz qəhrəmanlardır. Və Umay Ana, Tomris Hatun, könül qadınlar…

— Əsərlərinizdə şəxsi xatirələrin rolu nə qədər əhəmiyyətlidir? Yazarkən uşaqlıq səsləri sizi çağırırmı?

— Uşaqlığımın poetikası təsirini göstərir. Amma şeirlərimdə birbaşa avtobioqrafik elementlərə çox az yer verirəm, hadisələrə əsaslanan şeirlər yazmıram. Lakin uşaqlığımdan ilhamlanan, “Ana, indi də sən hecele” dediyim “nenni” və ya “bizim evdə heç kim qəzəblənməz, saçılmışa” deyən “Arı Maya Hekayəsi” kimi şeirlərim var. Atam uşaqlıqda “Arı Maya” deyirdi. O dövrün cizgi filmindən yaxşı xəbərimiz var. Uşaqlıq çağlarımda eşitdiyim bağlar, ağacların səsi, bədənimdəki ilk küləklər başqa şeirlərimə çevrilib. Xülasə, şeirlərimdə xatirələr birbaşa deyil, damıdılıb, şeirin toxumasına duyğu, düşüncə, xəyal qatır.

— Ürəyinizdə həmişə gizlənmiş, amma yazılmamış bir hekayə varmı?

— Sualınız, “dilək” şeirimdəki “Ürəyində şey gizlətməyəcəksən, heç ürəyini gizlətmə” misrasını xatırlatdı. Yenə də cavabımı başqa yerdən verəcəm. Mənim üçün şeir duyğudan daşan bir daxili axış deyil; ürəyin də iştirakı ilə düşünülərək, xəyal edilərək qurulan bir quruluşdur. Ona görə də “yazılmamış bir hekayə” hissindən çox, zamanla formalaşacaq layihələr üzərində işləyirəm. “Ağac Bilir” və ya “Dəniz Dili və Ədəbiyyatı” şeirlərim kimi layihələrim var. Şeir yalnız yazılmışda deyil, qurulmaqda olan quruluşun içində də yaşayır. Mənim vəzifəm, quruluşun hansı anda və hansı formada görünəcəyinə qərar vermək və o səsə yer açmaqdır.

— Bir əsərin sonu sizin üçün son, yoxsa yeni başlanğıcdır?

— Bir əsərin sonu, şairin yaradıcılıq prosesinin sonu olsa da, şeirin yolculuğu üçün mütləq bir başlanğıcdır. Şeir, “tam və tamam olunca” artıq şairindən heç nə tələb etmir, tək başına durur və oxucunun dünyasına yola çıxır. Mənim dediyim “keçişmək” prosesi budur; şeir oxucuya keçir, oxucu şeiri yaşayır. Hər oxucuda, hər oxumada şeir yenidən doğulur. Buna görə, bir əsərin tamamlanması saysız yeni tamamlanma hallarının başlanğıcıdır.

— Yazı prosesində səssizlik ilə söz arasındakı mübarizəni necə hiss edirsiniz?

— Mən bunu mübarizə kimi görmürəm. Bəli, bəzən şeirlə bir-birimizi “səssizə aldığımız” dövrlər olur və bu, daha yaxşı “dinləmək” üçündür. Səssizlik, sözlərin dəmləndiyi, yetkinləşdiyi məhsuldar bir prosesdir. Mən şeirim qarşısına “ən saf, ən sağlam halımla” otururam və bu, adətən səssizlik dövrlərindən sonra olur. Sözlər səssizlikdən çıxır, səssizliklə gedir.

— Cəmiyyətin ziddiyyətləri, bəzən ədalətsizlik — bunlar sizi yazmağa yönəldirmi yoxsa susmağa?

— Mütləq yazmağa yönəldir. Şair, yanan bir dünyanın içində yanmağı seçən insandır. Cəmiyyətdə gördüyü yanlışlıq və zülm işlərinə əks olunmalıdır. Gənclik dövrümde yazdığım “Yenilgi Oyunu”ndakı “Öf Dize” bölümü məni qəzəbləndirən şeylərdən ilham almışdır. Amma şairin vəzifəsi yalnız yanlışlığı göstərmək deyil; əsas vəzifə, problemlər qarşısında həll, müsbətlik, ümid və həyat gücü təklif etməkdir.

— Sizin üçün səssizlik nə deməkdir — ilham, qorxu, yoxsa sükunət?

— Səssizlik qorxu deyil, bəlkə sükunət, amma ən çox bəslənməkdir. İlham və əsər olacaq hər şeylə. Şeiri “qurarkən”, məsələn bir vergülün yeri üçün günlərlə, aylarla düşünə bilərəm. Bu düşünmə, gözləmə, dəmlənmə prosesi səssizlikdə həyata keçirilir.

— Hər insanın içində bir aləm daşıyır. Yazarkən daxili dünyanızda hansı atmosfer hökm sürür?

— Yazarkən iç və yaxın xarici dünyamda işıqlı, yaradıcı, yaxşıya yönəlmiş bir atmosfer hökm sürür. O an, xarici dünyanın qarışıqlığına toxunmayan “elm və könül orbitində” çalışıram. Bir tərəfimdə Türkçənin riyazi quruluşu, şeiri qurmağın gətirdiyi mühəndislik disiplini, varlığa bərabərlik yanaşması; digər tərəfimdə isə dilin və ənənənin gətirdiyi “gönül” zənginliyi var. Hər dəfə yazmağa başlayanda, “yaza biləcəyəmmi” qorxusu ilə şeirin qarşısına otururam.

— İstanbulda uzun illərdir “Nurduran Duman ilə ŞEİR SUARE” tədbirini təşkil edirsiniz. “Şeir Suare” nədir?

— Şeir Suare, şeiri yalnız ədəbiyyat janrı kimi deyil, düşüncə, baxış metodu, yaşam tərzi təklifi kimi qəbul edən bir məkan. 2023-cü ilin aprelindən bu yana hər çərşənbə axşamı 19:30-da görüşürük. İştirakçılar yalnız yazdıqları və ya sevdikləri şeirləri deyil; instrumental ifalarını, kino biliklərini, teatr maraqlarını, riyaziyyat formulalarını və gündəlik həyatdan “yaşamın şeirini çıxarmaq” təcrübələrini də gətirirlər. Açıq mikrofon olsa da, qarışıq bir söhbət deyil. Bəzən bir şeirdən fəlsəfi müzakirəyə, bir tərcümə nümunəsindən mədəni-siyasi masaya çevrilirik. Hər həftənin “Nə oxuduq, nə izlədik, hansı sərgiyə getdik, həyatın şeirini çıxarmaq üçün nə təcrübə etdik?” sabit köşəsi var. Tematik axşamlarımız da olur; sonuncu dəfə Yapon haikularını işləmişdik. Küba, Çin, Hindistan, Özbəkistan, Belçika və başqa ölkələrdən qonaqlarımız olmuşdur.

Cahangir NAMAZOV,
“Ədəbiyyat və incəsənət”
portalının Özbəkistan təmsilçisi.
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin
və Dünya Gənc Türk Yazarlar Birliyinin üzvü.

Manevr.az