Transsendentalizm XIX əsrin əvvəllərində ətrafında cəmlənmiş Amerika ədəbi, fəlsəfi, dini və siyasi hərəkatıdır. Digər mühüm transsendentalistlər Henri Devid Toro, Marqarit Fuller, Lidia Maria Çild, Amos Bronson Alkot, Frederik Henri Hedc, Elizabet Palmer Pibodi və Teodor Parker idi.
İngilis və Alman romantizmi, Herder və Şleyermaxerin Bibliya tənqidi və Hume skeptisizmi ilə stimullaşdırılan transsendentalistlər yeni bir dövrün yaxınlaşması təntənəsi ilə fəaliyyət göstərirdilər. Onlar öz müasir cəmiyyətlərini onun düşünülməmiş uyğunluğuna görə tənqid edirdilər və hər bir insanı, Emersonun sözləri ilə desək, “kainatla orijinal münasibət” qurmağa çağırırdılar. Emerson və Toro bu əlaqəni təbiətin içində tənhalıqda və yazılarında axtarırdılar. 1840-cı illərdə onlar digər transsendentalistlərlə birlikdə Bruk Farm, Fruitlands və Valdenin sosial eksperimentləri ilə məşğul olurdular; və 1850-ci illərə qədər Amerika köləliyinin getdikcə daha kəskin tənqidi məna daşımasına yardımçı oldular.
Transsendentalizm sadə bir fikri təsvir edən çox formal bir sözdür. İnsanlar, kişilər və qadınlar eyni dərəcədə özləri və ətrafdakı dünya haqqında görə bildiklərini, eşitdiklərini, daddıqlarını, toxunduqlarını və hiss etdiklərini "aşan" və ya ondan kənara çıxan biliyə sahibdirlər.
Bu cərəyanın mühüm konsepsiyalarını hazırlayan Emerson Harvardda təhsil almış tanınmış esseist və mühazirəçi idi. O, ilk həqiqi Amerikalı mütəfəkkir kimi kimi tanınırdı. Ən məşhur "Amerikalı alim" essesində o, amerikalıları ilham və təqlid üçün Avropaya baxmağı dayandırmağa və özləri o insanların təbii olaraq yaxşı olduğuna və hər kəsin potensialının hüdudsuz olmasına inandırırdı. O, həmkarlarını özlərinə, təbiətə, sənətə və iş vasitəsilə həyatın ən çaşqın suallarına cavab axtarmağa ruhlandırırdı. Onun transsendentalizm fəlsəfəsinə verdiyi intellektual töhfələr unikal Amerika idealizmini və islahat ruhunu canlandırdı.

Transsendentalist ideyalar kompleksi

Transsendentalistlər yetəri qədər idealist və optimist idilər, çünki axtardıqları hər şeyə cavab tapa biləcəklərinə inanırdılar. Onların etməli olduqları şey öz intuisiyaları ilə təbiətin xarici simvollarını oxumağı öyrənmək və onları mənəvi faktlara çevirmək idi. Transsendentalistlər elan etdilər ki, hər şeydə məna var və bu məna mahiyyətlidir, hamısı ilahi planın hissələri ilə bağlıdır. Emerson şərin özlüyündə bir varlıq olmadığını, sadəcə olaraq onun dairəsində yaxşılığın da olmaması olduğunu təkid edərək onu təkzib etdi.
Yaxşılığa icazə verilirsə, pisliyə yer qalmır.
Transsendentalistlərin fikrincə, hər kəs dünyanın görünən qarışıqlığını və xaosunu “aşmaq” və təbiətin əlamətlərini anlamaq gücünə malik idi. Yer üzündə hər şeyin içində ilahi "qığılcım" var və buna görə də onlar hamısı bir bütövün parçasıdır. Bu fəlsəfə fərdiyyətçiliyə nikbin vurğuya səbəb oldu. Fərdiliyin bir tərəfi də fərdin cəmiyyət qarşısındakı dəyəridir. Cəmiyyəti “aşmaq” üçün ilk növbədə onun keçmişinə və kənarına baxmağı bacarmaq lazımdır. İnsan öz instinktlərinə tabe olmalı, cəmiyyətin diktə etdiyinə uymamalıdır. Cəmiyyət fərdə uyğunluq baxımından təsir etsə də, insanın özünə və şəxsiyyətinə sadiq qalması vacib olur nəticədə. İkincisi, fərdiyyətçilik özünə güvənməyi ehtiva edir. "Özünə güvən" essesində də məhz Emerson oxucunu, özünə güvənməyə çağırırdı. Güvənsizlik yetkin bir insan həyatını süquta uğradacaq ən xoşagəıməz problemdir.

Transsendentalist romantika

19-cu əsrin Amerika Romantik və Transsendental hərəkatları 18-ci əsr maarifçilik əsrinin həqiqəti kəşf etməyin yolları kimi elmə və rasionalizmə vurğu etməsinə qarşı bir reaksiya idi. Bu hərəkatlarla əlaqəli olan yazıçılar fərdlərin fərqli fikir söyləmək və vətəndaş itaətsizliyi ilə məşğul olmaq hüququnu istisnasız müdafiə edirdilər. Onlar, həm də hesab edirdilər ki, hökumət ifadə azadlığına müdaxilə edə bilməz və etməməlidir. Onların yazıları 1960-1970-ci illərin vətəndaş hüquqlarına, bərabər hüquqlara və müharibə əleyhinə etiraz hərəkatlarına mütərəqqi əsasda təsir etdi. Onlar eyni zamanda bəzi Ali Məhkəmə hakimlərinin düşüncəsinə və dolayı yolla məhkəmə şərhinə təsir göstərmişdlər.
Romantiklər arasında ədəbi nəhənglər Herman Melvil və Nataniel Hotorn var idi .
Transsendentalistlər fərdiyyətçiliyə və özünə güvənməyə yüksək şəkildə dəyər verirdilər
Təxminən 1830-cu ildən 1860-cı ilə qədər davam edən transsendentalizm Romantik hərəkatın həyati bir hissəsi idi. Ralf Uold Emerson onun ehtimal olunan lideri idi. Henri Devid Toro və Marqaret Fuller hərəkatın rəhbərləri arasında idi.

Cərəyanın müasir aktuallıq eksprumtu

Dünyanın daxili təbiətini qurmağa çalışan nəzəriyyələr həmişə maraqlı və ibrətamiz olacaqdır. Onlar təxəyyülü ələ keçirir və əgər görmək istəyiriksə, bizə bildiklərimizin sərhədlərini göstərir. Transsendentalistlər heç vaxt tam bir nəzəriyyə yaratmadılar. Dəyərlərini reallığın əsasına qoyan birini yaratmaq, onlardan fəaliyyətə olan maraqlarını və faktlara instinktiv sədaqətlərini bir kənara qoymağı tələb edərdi. Bunun əvəzinə, onları yaxşılığa yaxınlaşdıran təcrübələri dəstəkləmək üçün kortəbii nəzəriyyələr yaratdılar. Onların hazırladıqları nəzəriyyənin hissələri son reallığın müvafiq hissələrini tutduqları üçün deyil, insanların dünyada yaxşı olan hər şeyi sevməyə nə dərəcədə qadir olduğunu bizə göstərdiyi üçün daim aktualdır.
Transsendentalistlər öz təcrübələrini tam işlənmiş mütləq reallıq nəzəriyyəsində əsaslandıra bilməsələr də, bunda uğur qazanmağa ehtiyac duymadılar. Şüurun ecazkar yaradıcılığını qiymətləndirmək, əxlaqi hərəkətləri təsdiqləmək və gözəllik üzərində düşünmək öz-özünə həyata keçirilən təcrübələrdir. Onları və dəstəklədikləri dəyərləri müxtəlif nəzəriyyələr vasitəsilə eyni dərəcədə yaxşı izah etmək olar və bir çox filosoflar gözəlliyə, əxlaqa və ya şüura reallıq statusunu təyin edən tam sistemlər inkişaf etdirmişlər. Transsendentalistlər öz təcrübələrini nəzəri əsaslarla təmin etməyə çalışırdılar, lakin onların təcrübələri onların qənaətbəxş hesabını hazırlamaq cəhdlərindən müstəqildir. Təyyarənin onu havada tutmaq üçün naqillərə ehtiyacı olmadığı üçün onların nəzəriyyələrin dəstəyinə ehtiyacı yoxdur. Təkcə bu yox, lakin nəzəriyyələrdə təcrübələri əsaslandırmaq səyləri məyusluqla doludur, çünki çox inandırıcı nəzəriyyələr var və birinin bəyənmədiyi nəzəriyyələr daima müdafiə edilməlidir. Transsendentalistlərin öz təcrübələrinə ömür boyu bağlılıqları olub. Transsendentalizmin ürəyini təşkil edən təcrübələrin dəyərini şişirtmək çətindir. Biz maarifləndirmənin qeyri-mümkünlüyünü və onun məhsullarının möcüzəsini gözdən itirməyə meyl edirik. Əxlaqi hərəkətlərin düzgünlüyü bizi heç də həmişə təsirləndirmir və biz çox vaxt adi əşya və hadisələrdə gözəlliyi görə bilmirik. Uşaqlıqdan bir çoxumuza aşılanan təkmilləşdirməyə diqqət bizi mühasibat uçotu və proqnozlaşdırmanı tələb edən faktlarda batırır. Biz təxəyyül və imkanlar sahəsinə getdikcə kor oluruq. Transsendentalizmi hər zaman tətbiq etsəydik, dünyanın necə olacağını düşünün. Biz şüuru kainatda tayı-bərabəri olmayan bir möcüzə kimi nəzərdən keçirərdik. İstər görülən, istərsə də şahidi olan tək bir əxlaqi hərəkət özünü yaxşı hiss etməyə səbəb olardı. Bəlkə də ən yaxşısı, gözəlliyin ən kiçik zərrəsini belə əldən verməzdik. Bir naxış, rəng, göz ucu ilə görünən bir parıldamaq bizi bütün darıxdırıcı faktlardan üstün tutaraq təfəkkür sevincinin zirvəsinə qaldırardı. Bunların heç biri reallığın daxili müqəddəsliyində yaxşını, gözəli və ya hətta həqiqəti bərqərar etməyəcək, lakin o, bizim təcrübəmiz olan reallığı zənginləşdirəcək məhz transsendentalistlərin də hər şeydən əvvəl axtardıqları bu mənalar idi.

Antitranssendentalist baxışlar

Anti-transsendentalistlər insanlığa və həyata bu optimist baxışı rədd edirdilər. Onlar belə optimizmin sadəlövh və qeyri-real olduğunu elan etdilər. Anti-transsendentalistlər daha pessimist münasibəti əks etdirir və diqqəti insanın kainatdakı qeyri-müəyyənliyinə və məhdud potensialına yönəldirdilər. Onlar təbiətə geniş və anlaşılmaz, xeyirlə şər arasındakı mübarizənin əksi kimi baxırdılar. Anti-transsendentalistlər insanların azğınlaşdığını və yaxşılıq üçün mübarizə aparmalı olduğunu hiss edirdi. Onlar yaxşılığın bəziləri üçün əlçatan olduğunu düşünsələr də, pisliyə öz varlığı kimi inanırdılar. Onlar günahın aktiv qüvvə olduğuna inanırdılar; bu, təkcə yaxşılığın yoxluğu deyildi; onlar həqiqətən də hansısa səviyyədə şeytanın mövcud olduğunu düşünürdülər. Anti-transsendentalistlər daha yüksək bir hakimiyyətə inanırdılar və təbiət son nəticədə Tanrının yaradılması və sahibliyidir - və insanlar tərəfindən başa düşülə bilməz.
Anti-transsendentalistlər qorxurdular ki, tam fərdiyyətçilik arzulayan insanlar insan təbiətinin daha pis tərəflərinə keçərlər. Onlar transsendentalizmi eqoist və praktiki olmayan hesab edirdilər. Anti-transsendentalistlər narahat idilər ki, xarici məhdudiyyətlər, məsələn, ictimai əxlaqlar olmadan insanlar yalnız hissiyyatlı həzz almaq üçün bilavasitə ehtiyacları və istəkləri ilə motivasiya olunacaqlar. Burada, görünür, onlar transsendentalizmin əsas ideyasını əldən verdilər: insan rasional aləmdən mənəvi aləmə keçərkən “heyvanist” impulslardan yuxarı qalxmağa çalışır.
Transsendentalist mənəvi doktrinanın bütün əlaqəsini qəbul edir. O, möcüzəyə, insan şüurunun yeni işıq və güc axınına həmişə açıq olmasına inanır; o, ilham və ecazkarlığa inanır. O, ruhani prinsipin, ruhani olmayan heç bir şeyə yol vermədən, insanın vəziyyətinə bütün mümkün tətbiqlərdə özünü sona qədər nümayiş etdirməsi üçün əziyyət çəkməsini arzulayır; yəni müsbət, doqmatik, şəxsi hər şey. Beləliklə, ilhamın mənəvi ölçüsü düşüncənin dərinliyidir. Buna görə də o, ruhun özündən başqa, başqa qayda və ölçüləri ovuclamaq cəhdlərinə qarşı çıxır.
Transsendentalistlər təbiətdə və hər canlı ruhda ilahi bir ruh olduğuna inanırdılar. Fərdilik və özünə güvənmə sayəsində insanlar Allaha qovuşa bildilər. Transsendentalistlərin intellektual təməlinin əhəmiyyətli bir hissəsi İmmanuel Kant konsepsiyası idi ki, bütün biliklər obyektlərin özləri ilə deyil, cisimləri bilmək yolları ilə bağlıdır - yəni bütün biliklər transsendentaldır.

Elmir Həsən
Manevr.az