Bütün bəşəriyyət dünya və insanların bir kəlmə sözün köməyilə yaranması fikrini qəbul edir. İşi müşkülə düşən, hansısa arzusu həyata keçən, öldürməyə gedən və ölümdən dönən insan “Allah” nidası səsləndirir, şükran duası oxuyur. Çox maraqlı təzaddır: bütün hallarda “Allah, özün kömək ol!” yalvarışları qopur dodaqlardan.

Son zamanlar dünyanı lərzəyə salan, adı islamla qoşa hallanan terror hadisələri bir çox insanları bir daha və daha dərindən düşünməyə vadar edir. Bütün dini baxışlar bir çeşmədən qaynaqlanır: dünyanı tək, bənzərsiz, tayı-bərabəri olmayan bir qüdrət idarə edir. Bu qüdrətin yarandığı materiya nə ilə ölçülür? O haradadır? İnsan bu qüdrətə qovuşmaq üçün nələrdən keçməlidir? Təbii ki, maraqlı suallardır. Mən də sizlər kimi dəqiq cavab bilməsəm də, bir fikrin həqiqət olduğuna əminəm: insanın içərisində “vicdan” adlandırdığımız bir məfhum yaşayır və o insanın özü ilə həmyaşdır. Bizim böyük Qüdrətlə bağlantımız məhz bu “vicdan” vasitəsilə həyata keçir. Bəzən, (indi əksər hallarda) bu məfhumdan məhrum olan insanlarla qarşılaşırıq. Bəşəri dəyərləri ayaq altına alan bu tipləri gördüyümüzdə daxilimizdən “nə yaxşı ki, mən belə deyiləm” fikri keçir.

Belə vicdansızlığın, daha dəqiq, Allahsızlığın növbəti səhifəsi Suriya dövlətində yazılmaqdadır. Güclü Amerika və Avropa dövlətlərinin poliqonuna çevrilmiş Suriya. İŞID adı altında silahlanmış Amerika ordusu ünsürləri oxumaqdan daha çox islam müqəddəsləri haqda nağıllara, mövhumata inanan avam insanları elə inandıqları “nağıl dili ilə” aldadır, müsəlmanın öz əlilə öz yuvasını dağıdır, ölkəni xaraba, əhalisini didərgin hala salır. Bu yaxınlarda suriyalı qardaşlarına köməyə getmiş (halbuki 2,5 milyon suriyalı Türkiyədə yeyib-içib küçələrdə rahat gəzməkdədir) türk hərbçilərindən iki nəfərinin diri-diri yandırılması səhnəsi sosial şəbəkələri, eləcə də bütün vicdanlı insanları sarsıtdı. Və mən, artıq müəyyən dünyagörüşünə malik bir şəxs, bu hadisəni törədən və insanlıq simasını itirmiş bu yırtıcı sürüsünə baxanda xatirimdən Əsəd Cahangirin “Namaz” poeması keçdi. Bir anlıq fikrə daldım və öz-özümə “nə üçün “Namaz” poeması yadıma düşdü?” sualını verdim. Həqiqətən də könlümü riqqətə gətirən bir reallığı açdım özümçün: Əsəd Cahangir bunların hamısı haqda yazıb öz poemasında. Bunun təsadüf və ya düşünülərək edildiyini deyə bilmərəm. Çünki yaradıcı insanların qonağı ilham pərisi olanda, onlar nə etdiklərini bilmirlər. Belə vaxtlarda ya arzu qanadlarında sevgi nağılının iştirakçısı, ya da ən azından, gələcəkdən xəbər verən bir falçı rolu oynayırlar. Ə. Cahangirin poeması məni uçacağım nağıllar dünyasından qoparıb ən çirkin oyunların getdiyi Qarabağa, Suriyaya qaytardı. Boynuma isə bu gizli kodun: insan-vəhşi, insan-ağac, insan-daş və ən nəhayət, insan-planet anlayışlarının açılması kimi çətin bir missiya qoydu. Başqa çıxış yolu görmədiyim üçün mən də ulu Tanrını çağırdım, bu işin öhdəsindən gəlmək, sehrli kodu açmaq üçün ondan xeyir-dua istədim.

TANRI KÖMƏYİMİZ OLSUN!

Əsəd Cahangir oğlu Əsədov “Namaz” poemasını 2003-cü ildə qələmə almışdır. İslam aləmində namaz qılmaq fərz sayılsa da, onun məcburi surətdə yerinə yetirilməsi müqəddəs kitabın heç yerində göstərilmir. Ümumiyyətlə, əsil müsəlman üçün fərz sayılan bir çox xüsusiyyətlər var ki, peyğəmbər onu sırf insanın öz istəyilə yerinə yetirməsinin tərəfdarı olmuşdur. (Bu başdan deyək ki, tək bu tövsiyyələr islamın (söhbət əsl islamdan gedir) hörmətə layiq bir din olmasını təsdiqləyir.)Poema bütün türk dünyasının fəxri vətəndaşı sayılacaq mütəfəkkir alim, filosof Mövlanə Cəlaləddin Ruminin 800 illiyinə həsr edilmişdir. Təbii ki, bütün dövlərin görkəmli alimi hesab olunan belə şəxs haqqında əsər yazmaq heç də asan iş deyil. Məşhur filosof haqda yazılacaq əsər, ən azından, onun “kölgəsinə yaraşacaq” səviyyədə olmalıdır. Ancaq onu da deyim ki, indi bəhs edəcəyim “Namaz” poemasının müəllifi öz biliyi, savadı, dünyagörüşü və fəlsəfi fikirləri ilə ziyalı təbəqəsinin əksər hissəsini valeh edəcək bir düşüncəyə malik insandır. Məlumdur ki, Əsəd Cahangir bir çox biblioqrafik əsərlərin, tənqidi məqalələrin müəllifidir. Ancaq bu poemada oxucusuna çatdırmağa çalışdığı mətləbləri bir tərəfdən mahir söz ustası kimi nəzmə çəkirsə, digər tərəfdən bir filosof kimi onun izahını verir, bu hadisələrin başvermə səbəblərinin kökünü axtarır. Nəhayət, bu nəticəyə gəlir ki, insan yaranış baxımından ən ali varlıq və ən “ali yırtıcı”dır. Xislətində olan bu xüsusiyyətlər heç vaxt insanı tərk etmir. Sadəcə, o, düşdüyü mühitdə, yaşadığı dövrdə həmin tarixə uyğun sima alır. Kübar cəmiyyətdə ən kübar varlıq, vəhşi təbiətdə ən vəhşi yırtıcı, sevdiklərini qoruyarkən ən böyük şücaət sahibi, ən alçaq məqamlarda simasızlığın ən ali dərəcəsinə malik olan canlıdır. Lakin bütün bu halları aradan qaldırmağın, islah etməyin yeganə yolu özünü yaxşı tanıyıb, dərk edən insanın daxilində Tanrı sevgisinin bir ağac kimi qol-budaq atmasıdır.
Yuxarıda deyilənləri nəzərə alsaq müəllifin nə üçün bütün əşyaları: canlı və ya cansız olmasından asılı olmayaraq, namaz üstə təsvir etdiyini anlaya bilərik.

Əsərin giriş hissəsi maraqlı bir “sonluqla” başlayır. Hər bir əşyanın dairəvi vəziyyətdə durduğu dünyada nəyin əvvəl, nəyin son olması məlum deyil. Söhbət bu dairələr içərisində mövcud olmuş varlıqdan: “nə qılınc tutan əli olmayan”, “nə gündüzü, nə gecəsi olan” və “dünyasını itirən” insandan gedir. O insan ki, “durmuşam üstə,hələlik ayaqdayam” deyə bilir. “Yay təni” bir ruhun istehsal etdiyi xəyallaın məskənidir. Bu insan bölünməyin əleyhinədir. O, nə ən kiçik nitq vahidi-şəkilçi deyil, nə vəkil, nə də Tanrı elçisi deyil. O, bütün ixtiyarı öz əlində olan bir insandır.

...mən nə Tanrı elçisi,
nə də vəkil deyiləm.
öz əlimdi, öz
başım...

Onun belədən-belə çapdırdığı “ruhun səmənd atı”dır. Və hamı kimi onun da istədiyi yaxşı, ya pis hər şey haqda düşünmək ixtiyarı var. Müəllif başqalarından gizlətməyə çalışdığı hissləri “çaxacam idrakımın şəvə,zənci qatını” deyə nişan
verir.Əsər qəhrəmanının fikirlərində çox güclü təzad vardır. Vaxtı keçmiş məsələlərə daha yeni prizmadan baxır və köhnəliyə qarşı “dərin qiyamda”dır. Ancaq bu ulduz səhrası ilə üzbəüz oturan varlıq yeniliyi birbaşa, gözüyumulu qəbul etmir. Həqiqətə çatmaq üçün şəriət, mərifət və təriqət pillələrindən belə keçməyə hazırdır.

Keçəcəm şəriətdən,
keçəcəm təriqətdən,
keçəcəm mərifətdən,
sevgi ibadətimdi,
qiyamdayam bu gündən -
əski, dərin qiyamda,
modern bir
qiyamda!

Əsərin qəhrəmanı yaşadığı həyatın hesabatını verməyə çalışan, sanki o günlərin hesabını aparırmış kimi” hansı zamanı hara xərclədim” və “o zaman mən kim idim?” suallarını izah etməyə çalışır. Şüur daim inkişafdadır və bu irəliləyiş içərisində qəbul edilən məqamlar heç də yeni deyil. Sadəcə, dəyişmiş variantdadır hər şey. Qəbul olunmayan köhnəlik qoxusu verən “yeni məqam”lardır. Bir zaman Misirdə müqəddəs sayılan qartal qanadlı aslan heykəli bütün xalq tərəfindən qəbul olunurdusa, indi həmin xalqın törəmələri bu nağılı qəbul etmir. Çünki ondan “köhnəlik qoxusu” gəlir. Ancaq köhnəlməyən, daim qəbul olunan insandır, onun fikri, yaratdıqları və özünün özü haqda söylədiyi kod-sehr:

Sfinks
yadımızda -
qartal qanadlarıyla,
aslan pəncələriylə...
Qadın qönçələriylə
“Səhər dörd, gündüz
iki, axşamlar üçayaqlı
kimdi, nə candı?, - dedi
və biz insandı dedik...

Göründüyü kimi yaşı minillərlə ölçülən bu deyim bugün də eyni mənada qalmaqdadır. Deməli, geyimindən, yaşayış tərzindən asılı olmayaraq, insan öz yaş dövrlərini hər zaman belə görür: uşaqlıq çağı-səhər, gənclik, cavanlıq çağı-günorta, qocalıq, ömrün qürub çağı-axşam kimi verilib.
Yuxarıda Əsəd Cahangirin insanları bir həqiqətə, Tanrıya inama çağırdığını görürük. Bu işin mexanizmi çox maraqlı üsulla çatdırılır oxucuya. Müəllifin fikrincə, bu inam, bu ibadət lap körpəlikdən başlayır. Həqiqətən, ana bətnindəki körpə də səcdəyə dururmuş kimi qıvrılmış vəziyyətdə olur. Müəllif belə yazır:

Ana rəhmində körpə
rəhmətə dönüş üçün
dairəvi körpüdü,
körpəcə dairədi
sonsuzluqdu o körpə.

Burada dərin fəlsəfi fikir var: körpə dünyanın simvoludur. Hələ heç bir günahı olmayan bu yaradılış ana rəhmində olduğu andan ötürücü rolu oynayır. Körpə səmavi müqəddəsliyin torpağa, qaranlıq dünyaya ötürülməsində canlı əlaqələndirici kimi təsvir olunmuşdur.Bu xüsusiyyət təkcə bir bir insan nəslinə şamil edilə bilməz. Bu daim təkrarlanan prosesdir və gələcək nəslə Tanrı ilə qurulacaq bağlantının canlı nümunəsi kimi çatdırılır.
İnsanın dünyaya gələrkən ağlaması təbii haldır. Bu zaman fərqli atmosferədüşən körpənin ağlayıb qışqırması qeyri-iradi prosesdir. Dahi Füzuli də “Leyli vəMəcnun” əsərində Məcnunun doğularkən ağlamasını ilahi hadisə kimi qələmə alır. Füzuliyə görə körpə gələcək hdisələrdən xəbərdar edilir və bu üzdən də ağlayır. Əsəd Cahangir isə bunu dar, qaranlıq dünyadan-zindandan azadlığa qovuşmuş insanın sevinci kimi təqdim edir. Bu halda dilemma yaranır: Kainat rolunu oynayan ana bətni, ilahi əlaqələndirici olan körpə; Azadlığa can atan yetkin insan. Buradan da hər şey aydın olur. Deməli, “Körpə” şərti ifadədir. Insan bütün yaşlarda “azadlıq havası”nı aldıqda, sevinc nidası səsləndirir (həbsxanadan çıxanda, kliniki ölümdən qurtulanda, çətin bir işin öhdəsindən gələndə və s.). Bu yüksək səslə söylənən şüar da, sevinc yaşlarına bürünmüş hıçqırıq-küy də ola bilər.

Bugünədək yaradılmışların ən alisi olan insan yuxarıda dediyimiz kimi özündə həm vəhşi, həm də mələk simasını gizlədir. Bayaq Füzulini, Məcnunu nahaq anmadıq.Əsəd Cahangir insani sevgidən məcnuna dönmüş Qeysin qarşısına öz kiçik qəhrəmanı-körpə ilə çıxır. Fərq ondadır ki, Məcnun əvvəl insani, sonra ilahi sevgiyə könül verir, poemanın kiçik qəhrəmanı-körpə isə dünyaya ilahi sevgi ilə gəlib. O, bu dünyanın imtahan olacağını bilir. Sakit, əmin-aman , Yer kürəmizə oxşar ellepsvari trayektoriyası-çevrəsi olan bir yerdən-ana bətnindən xaotik, lakin azad bir məkana düşür bu “kişi qırığı”. Bayaqdan tam dairə olan bu halə zaman keçdikcə, həqiqi həyat gerçəklərini anladıqca sınıq xıtt kimi çıxılmaz bir vəziyyət alır. Bundan sonra hər şeyə qarşı qiyam başlanır. Köhnə və yeni düşüncələri rədd və qəbul etməyin çətinliyindən doğan, etməməli olduğumuz, ancaq etdiyimiz işlərə qarşı qiyam baş alıb gedir. Müəllif “qiyam nədir?” sualını özünəməxsus bir dillə açıqlayır

Qiyam deyilən ki, var
insandonunadüşən
birnida, birüsyandı.
Birsözlə, insanqiyam,
dikbaş qiyam
insandı.

Göründüyü kimi insanın gizlində könüllü və ya könülsüz etdiyi hər bir hərəkəti müəllif qiyam adlandırır: qızın getməməli olduğu və ya adətlərimizin zidd hesab
etdiyi görüşə getməsini , oğlanın etməməli olduğu işi etməsini, qarının yaşının bu çağında məcburiyyət üzündən etdiyi bazarlıq və s.
Müəllif qiyamları dəstəkləyir. Onun nəzərində qiyamlar belə çeşidlənir:dünyəvi qiyam və ilahi qiyam. Bu növ qiyamları üz-üzə gətirən Ə.Cahangir çox maraqlı fikirlər səsləndirir. Birinci növ qiyam hər hansı bir tələb, ideya üçün qalxan, bütün yer kürəsini öz təlatümü ilə silkələyən, milyonlarda əks-səda doğuran, lakin minlərlə vətənpərvərin qanı bahasına qazanılan azadlıq qiyamıdır.

...nümayiş seli daşır.
Dalğalanır bayraqlar,
çalxalanır yumruqlar,
mitinq dənizi qalxır,
qiyam şəhəri
basır!

İkinci qiyam qiyamət qiyamıdır. Vicdansızın vicdanı, imansızın imanı qiyam edir.İnsanın bütün varlığının olacağı bir qiyamdır “ilahi qiyamda”.

bir camedi,
daş kürsüdəki imam,
qiyamətə yığışıb
qiyamçılar bu axşam!
Vicdansızın vicdanı,
imansızın imanı,
dini qiyama qalxıb!

Ancaq Ə.Cahangir qarşısına qoyduğu mətləbi açmaq üçün sözün qüdrətindən ustalıqla istifadə edir. Göstərir ki, bu dünyaya gəlişini 9 ay ibadət edərək gözləyən körpə, qocalanda dünyadan gedişini də rüku vəziyyətində gözləyir.

Bax,
bükülmüş beliylə
yarımçevrə qocaya!
Iməkləyən uşaqdı,
yenə də rüku edir
Ucalardan Ucaya,
ömür-gün namazının
qılır son rükətini,
gözləyir möhlətini.

Əsəd Cahangir təbirincə desək, körpə 9 ay durmadan rükudadır. Onun “oturduğu hücrə” ayin, dua üçün ən təmiz və pak məkandır, camedir. Bütöv dairə halında dua edən körpə dünyaya ilahi işıq, enerji kimi gəlir. Bu pak varlıq göylə yer arasında ən mükəmməl əlaqələndiricidir. Həyat yer üzünə göndərilmiş bu nur parçası səbəbilə davam edir. Lakin qocalar ötürücülük missiyasını yerinə yetirə bilmədikləri, etdikləri əməllər üzündən ilahi nurdan uzaqlaşdıqları və ən nəhayət, zamanında etdikləri gərəksiz qiyamlar üzündən ömrü sona çatdırırlar. Onlar doğulanda dairə, yaşayanda nida, öləndə sual kimi köçürlər bu həyatdan.
Poemanın davamında insan şüurunda baş verən dəyişikliklər göstərilir. Müəyyən yaşa və biliyə çatan şüurlu varlıq ətrafında mövcud olan hər şey haqda bilik əldə etməyə çalışır. Bu tip insan artıq ilahi sevginin nə olduğunu bilir, onun ibadətdən doğduğunu anlayır. Dairə və nida mövsümü bitmək üzrədir. Hər şeyə sual gözüylə baxır.

Sevgi
ibadətimdi,
ulduz zəmilərini
xışmalayan hilalam.
Əymişəm dik başımı
bitib nidam,
sualam...

Əvvəlki qiyamçılıq ruhu tədricən yoxa çıxıb. Insan kor-koranə tələb edəndən, qismən tələb edilənə çevrilib. Dünyanı, həyatı dərk, ilahi sevgiyə doğru cüzi irəliləmə baş verir.
Yazının əvvəlində ən ali vəhşidən-insandan bəhs etmişdik. Tanrıya addım-addım yaxınlaşıb, ona ibadət və itaət edən insanın qulağına ilahi vəhylər gəlir.

Bas
kişi səsi ilə
xas kişi səsi ilə
o kimdi pıçıldayır:
«Içində ruhun ilə
ağız-ağıza yatan
körpəcə bir vəhşi var.
Vur boğazın ilikdən,
ayıl bu vəhşilikdən,
yoxsa ayılıb səni
didəcək o
canavar!».

Deməli, hər bir insanda ikiləşmək xüsusiyyəti var. Təbiətin ən vəhşi varlığının insan olduğunu insan özü anlayır. Kişi cinsnə mənsub varlıq kimi təsəvvür edilən Tanrı “xas kişi səsi ilə” səslənir, insanı kamilliyə, geri-kortəbii, Tanrı sevgisindən uzaq düşmüş vəhşiliyə dönməməyə səsləyir.
Növbəti hissədə gözümüz önündə fərqli insan obrazı, vəhşini ram etməyi bacaran insan canlanır. Belə insan içindəki vəhşini boğmaq, öz daxili “vəhşisinin qanını içmək”iqtidarındadır. Nəticə etibarilə o, anlayır ki, bunlar ona rüku-ibadət məqamında Allah tərəfindən göndərilən əmrlərdir.

parçalayıb vəhşimi,
içirəm öz qanımı,
mən nə qansız
toydayam?
Rükudayam.

Təbii ki, islam aləminin dahi insanlarından olan Rumi haqda əsər yazan şəxs mütləq islam qayda qanunlarına bələd, mənəviyyatımızın ayrılmaz hissəsinə çevrilmiş dini biliklərə malik olmalıdır. Təbii ki, bütün dini kitablarda insan vəhşiliyinin ilk nümunəsi kimi Adəm peyğəmbərin övladları Habil və Qabil nümunə göstərilir. Bu poemada da bu motiv hiss olunur. Qədimdə olduği kimi müasir şəxsin ikiləşməsi, görünüşcə, danışıq baxımından sivil görünən hər bir insanın içində gizli bir vəhşiliyin, kinin yatdığı vurğulanır.İnsan çox sirli məxluqdur. Hətta müəyyən psixoloji hallarda insan özünü doğma ocağında, evində belə yad, başqa planetdən gəlmə kimi hiss edir. Müəllif insan –canavarın daxili nitqi vasitəsilə onun öz içində yatan canavar istəyini xarakterizə edir.

özümüzdə iz qoyan
oğlumuzda iz qoyan,
qızımızda iz qoyan
qızılcadı vəhşilik,
uşaqlıqdı vəhşilik,
balacadı
vəhşilik.

Bəli, daxilimizdə gizlənib, bəzi məqamlarda özünü göstərən vəhşiliyin izləri hər addımımızda bizimlədi. İnsan orqanizmində atavizm elementləri, 32 dişimizdən 2 cütünün yırtıcı və ya köpək diş adlanması dediklərimizi sübut edir. Müəllif daxilimizin qaranlıq guşəsinə çəkilib böyümək məqamını gözləyən vəhşiliyi ram etməyə çağırır. Ən çox gözümüzdən oxunan bu hiss bəzən sözlərimizə hopur və insan qurd ulartısına bənzər səslər çıxaır. “Onu böyüməyə qoymayın” deyir Əsəd Cahangir.
Poemanın bir yerində müəllif “ahu yavrusunu lazer gözləri ilə parçalayan şir belə ovun rükuda yeyir” yazır. Təbii ki, poetik baxımdan maraqlı bənzətmədir. Düzdür, belə bir müqayisənin əleyhinə olsam da, “Allah hər kəsin ruzisini verəndir” düşüncəsinə əsaslanan müəllif nahar vaxtı nəinki insanın, elə vəhşi heyvanın da Allaha dua etdiyini yazır. Dünyanın ən “mədəni vəhşisi” olan insan yediyi qida üçün şükr duası oxuduğu halda, heyvan “bağışlanmasını” istəyir. Çünki insan qidanı hazırlamazdan əvvəl məhv edir öz ruzisini. Nə yediyi heyvanın mələrtisi, nə də qan qoxusu gəlmir yeməkdən. Ancaq heyvan öz ovunu qanlı, hələ bədəninin hərarəti soyumamış yeyir. Unutmaq olmaz ki, biz də vaxtilə ovunu qanlı yeyən vəhşilərdən törəmə sivil insanıq.

Ə. Cahangir insanlığı daim vəhşiliyə qarşı mübarizəyə səsləyir. Özünün də poemada yazdığı kimi “arzuların alnına qələm qaşlar cızmır”, “sözlərin yanağına qara xallar düzmür”. Insan düşüncəsini gələcək fəlakətlərdən, qırğınlardan xəbərdar etmək üçün “qınaqlar düzür”. Az qala Yer kürəmizin yarısının müharibə tonqalında
qovrulduğu, insan arzularının yerlə-yeksan olduğu dünyada sərhədlər boyunca vəhşilər düzüldüyünü car çəkir Əsəd Cahangir. “Özünü gözlə, insan” hayqırır. Nə qədər ki, içimizə sığınmış o “körpə vəhşilər”-insan canavarlar var, bizə dinclik olmayacaq. Yaşadığın həyata qiyam da etsən, qiyamətdə də olsan, yenə də sona o vəhşi xarakterinlə sən qalacaqsan. Ən ilk insan-Adəm, ən son insan-Xatəm də sənsən,-deyir.

Nə zamansa, hardasa
buvəhşiləribirdə,
busuallarıbirdə
buraxarlarüstünə!
Deməki, qiyamdasan,
qiyamətdədəolsan,
könül verib sevdiyin,
boz qurd deyib öydüyün,
həmin yallı canavar,
həmincə boz qurd ilə
qalacaqsan,
ey insan!

Müəllifə görə namaz insanın Tanrı ilə mükaliməsi, sual-cavab prosesidir. Namaz üstə insan öz tarixi keçmişi, bəşər övladı sivil bir şəxsə çevrilənədək nə kimi hisslər yaşayıbsa, onu dönə-dönə xatırlayır.

Sevgi
ibadətimdi
bitib ulduz biçini,
ayı göydən asmışam.
Möhür deyib alnımı
doğan günə basmışam...

Müəllif səhərin açılmasını “ulduz biçini”, Məkkə torpağından hazırlanmalı olan möhürü isə günəşə bənzədir. Ə. Cahangirin fikrincə günəş öz şüaları ilə birgə həyat simvoludur, qollu-budaqlı ağacdır. Yerin istinad nöqtəsini arayan yunan filosofu Arximed boş yerə xatırlanmır. Böyük Tanrı qarşısında səcdədə duran insan üçün istinad mərkəzi alnını söykədiyi günəş-möhürdür. Bəli, o dua edir, bütün varlığı ilə Tanrınındır və bütün hadisələr onun səcdəyə durduğu məkan ətrafında baş verir. O, Tanrının nəzər mərkəzindədir. Deməli, namaz zamanı insan nəinki Allahın, həm də bəşəriyyətin diqqət mərkəzində olur. İnsan səcdəyə durduqca, ilahi həqiqəti anladıqca daha yeni bir ömrə doğru gedir: maddiyyət dünyasında ölümə, mənəviyyat dünyasında yaşarlığa qovuşur..

Diriləcəm indicə,
axır can, son nəfəsəm.
Tanrınınqulağına
çatansəssizbirsəsəm.
Varam, yoxam-bilmirəm.
Yanam, yaxam-bilmirəm.
Bilmirəmkiməm, nəyəm!
Bircəşeyagahımdı-
günəşboydanöqtəyəm.
səcdədəyəm!

Xalq həyatının, məişətinin gözəl tablosunu yaradır müəllif. Uşaqlıq xatirələri: qarğı at və taxta qılınc. Bunlar körpəlikdən mübarizəyə, müharibəyə susamış kiçik vəhşilərin bir əyləncəsidir. Ə.Cahangir göstərir ki, bu qiyampərəstlik müharibə olmadığı dövrdə belə insanı tərk etmir. Müəllif xalq məişətinə yaxşı bələd olan bir araşdırmaçı mövqeyi tutmuş, yaşı minillərlə ölçülən çiling-ağac xalq oyunundan bəhs etmişdir. Hətta bu yalançı döyüşdən qalib kimi ayrılmaq belə körpə vəhşiyə fərəh, qələbə sevinci yaşadır.

Salam,
dünya ağacı,
salam, röya ağacı,
salam, gerçək ağacı...

Həyatı “ömür ağacı”na bənzədir müəllif. Ağacın növü əhəmiyyətli deyil. Çünki iqlim, inanc dəyişdikcə, müqəddəs ağac da dəyişir. Bu ağacın başına çıxan insan-şaman ordan ulduz dərir, günə, aya əl atır. Onun yüksəklikdən götürdüyü daş bizim anladığımız daşdan deyil. O, Məkkə önündə səcdə edilən “həcər daşı”ndandır.

işıq nərdivanlardan
keçib-keçib sonucda
aşiq cürəti ilə
qıy vuraraq bir anda
sıyrılaraq canlardan
bir təkcə ruhu ilə,
bir təkcə özü ilə
uçub-uçub sonucda
Tək Tanrıya çıxır,
bax!

Səmavi kitablarda insanın: şaman, molla, keşiş fərq etməz, heç vaxt cismən Tanrıya qovuşa bilməyəcəyi yazılıb. O ancaq ruh vasitəsilə səmaya qalxa bilər. Bu ruhi qovuşma baş verdikdə isə insan özü tək olur. Bu dünyadan heç kim və heç nə onunla gedə bilməz. Yalnız özü və ruhu!

Anam
dünya ağacı,
bir dəfə yol vermisən
keçirib yeddi qatdan,
keçirmisən ölümdən,
keçirmisən həyatdan,
keçir öz köynəyindən,
keçir öz göynəyindən
bir yol da
yol ver
mənə.

Göründüyü kimi həyat ağaci yaradılmışların anasıdır. Insan bu ağacın meyvəsidir. Elə o üzdən də hər insan bir təbiət hadisəsidir. Sınan, qırılan ömürlər budaqdan enmiş meyvəyə bənzəyir. Təbii ki, “bir gün gələn, bir gün gedəcək” deyimi nahaq yaranmayıb. Bu ağacın düşən meyvələri geri dönmür. Sadəcə, yeni meyvələr əvəz edir onları.
Yunan mifoloji süjetləri yad edilir. Bir zamanlar kommunist ideologiyasının banisi Karl Marksın “ən böyük əzabkeş” adlandırdığı Prometeyin Qaf dağına mismarlanmış olduğu mıxlar belə Allaha möhkəm bağlanmaq nişanəsi kimi təqdim olunur.Müəllif həm də yüksəklərə qalxmaq üçün qanad istəyir Tanrıdan. Bu bir tərəfdən günəşə doğru uçan İkarı göstərirsə, digər tərəfdən Tanrıçılıq ideologiyasının qəbul və sitayiş etdiyi “tan eri”-səhər adamının yüksəkdə, daha dəqiq desək, göydə olmasına işarədir.

Nə
biləydim allahın
dilsiz-ağızsız kolu
yarpaq-yarpaq dinəcək.
Nə biləydim düşəcək
bir ağacın donuna
Tanrı yerə enəcək,
deyəcək ki, mən varam!
Özüm dara çəkərəm,
ammaheçvaxt, heçyerdə,
sənidardaqoymaram.

“Bibliya”ya əsaslanan əski dünyagörüşü gözəl, poetik dillə çatdırılır. Orada Allahın yanan göyəm ağacı içindən səslənməsi təsvir olunur. Ancaq bununla belə müəllif öz xalq yaradıcılığımıza, nağıllarımıza sadiq qalır. Nar ağacını şəxsləndirir. Axı, nar həm də sirli, sehirli meyvədir. Nağıllarımızda da bu süjet var.
Həyat ağacından bəhs edən müəllif kəsilmiş budaqların yerindən düşən damlaları nişan verərək, oxucusuna

Doğrudanmı gül açan
göz yaşı görməmisən?

deyə sual ünvanlayır. Həqiqətən də ağacın hər bir elementi:budaq, yarpaq, meyvə, hətta çiçəyi belə yerdən sorduğu suyun hesabına cana gəlir. Yaz mövsümündə gecikmiş budama zamanı kəsilmiş budaqların yerindən su damlaları düşür ki, güclü müşahidə bacarığına malik Əsəd Cahangir onları göz yaşına oxşadır.

Göz yaşları bar verir,
doğrudanmı, bilmirsən?
Meyvələri ağacın
donmuş göz yaşlarıdı,
yarpaq kirpiklərinə
qonmuş göz yaşlarıdı.

Daha sonra əsərdə ağac-saat ifadəsi vardır. Onun izahı, həqiqətən, çox maraqlı səslənir

Nə adamdı, nə atdı,
kölgələriylə günü,
yarpaqlarıyla ayı,
çiçəkləriylə fəsli,
budaqlarıyla ili,
canındakı qırışla
bəlkə neçə yüzili
göstərən bir
saatdı.

Bir anlıq deyimin yerində işləndiyi qənaəti yaranır oxucuda. Axı, doğrudan ağacın görünüşü fəsillərə uyğun dəyişir və ağac-saat 24 saatın deyil, ilin göstəricisidir. Müəllifin yazdığı kimi əsrlər boyu tarixə yoldaşlıq edən ağaclar var.
Poemada əks olunan obrazlar Ə. Cahangirin ağız ədəbiyyatımıza çox yaxşı bələd olmasından xəbər verir.Dədə Qorqud qəhrəmanları yad edilir. Həyatın, dirilyin rəmzi hesab edilən, bəzi bölgələrdə Xızır, bəzi yerlərdə Xıdır çağırılan İlyas//Elləz peyğəmbər yad edilir. Düşmən tapdağında qalan tarixi məkanlarımız sadalanır (İsa bulağı, Cıdır düzü, Xəznə qayası və s.). Bir zamanlar Oğuz tayfalarının at minib, qılınc oynatdıqları yerlər indi marala qalıb, “gülü sarala” qalıb. Müəllifin fikrincə biz bu halda kökdən ayrı düşmüş ağaca bənzəyirik. Soyu, kökü məlum olmayan və ya soy-kökündən qoparılmış ağaca.

Kökündən çıxmış adam,
bəs sənin kökün hanı,
sən nə dava salırsan?
Kökündən düşmüş insan,
sən nə davul döyürsən,
sən nə hava çalırsan?

Müəllif dikbaş, xain insanı bəşər övladı, bir ata və anadan törəmiş varlıq kimi qəbul etmir. Belə insanlar nə Həvva, nə də Adəmdən deyillər. Bəs kimdi onlar? “İnsanlıq bizdən başlamayıb və bizimlə bitməyəcək”- yazır Əsəd Cahangir. İnsan Tanrıdan, göylərdən gəlib. Ancaq “daim birlikdə və ölümsüz olun” əmrindən çıxdığı üçün ölümsüzlüyünü itirib yer üzündə.

Başlamırsan nə su, nə od,
nə torpaq, nə havadan -
dördlükdən başlamırsan.
Başlamırsan Adəmdən,
başlamırsan Həvvadan-
cütlükdən başlamırsan!

Allahı, dini, dili, ən nəhayət, xalqı üçün şəhid olan insan “bayraq” simvoldur. Müəllif bu mənanı İsanın heç bir günahı olmayan ağacda çarmıxa çəkilməsi səhnəsində gözəl vermişdir. Doğrudur, ağac canlı hesab olunur, lakin dünya səviyyəsində,insanların təfəkküründə o cansızdır. Xatırladım ki, Dədə Qorqud dastanında Qazan oğlu Uruz da ağacla danışır, ondan bəzi şeylər rica edir. Digər maraqlı məsələ müasir adı polis olan əmin-amanlıq keşikçilərinin hərəkəti ilə İsanı çarmıxa çəkən Ponti Pilat xidmətçilərinin icra etdiyi hərəkətlərin oxşar olmasıdır. İsanın timsalında şəhidlik zirvəsinə yüksəlməyin bir yolunun da bayraq olmaqdan keçdiyini vurğulayır müəllif.

Ağac ilk dəfəydi ki,
qaldırmışdı başını
ayaq üstə durmuşdu.
Polislər parçalayıb
Isanın paltarını
ağacın kəlləsinə
ətdən bayraq
vurmuşdu.

Bütün səmavikitabların təsdiqlədiyi bir inanc da poemada öz əksini tapmışdır: “bir kəlmə sözlə yoxdan yarandıq. Haradan gəlmişiksə, ora qayıtmalıyıq: yoxluqdan yoxluğa”. İnsana verilən şans qismətinə düşən zaman payında özünü sonrakı bir neçə yüz ildə təqdim etmək imkanının olmasıdır. Çünki sonra Ə.Cahangir demiş: “Israfil surun” çalacaq!Göy də, yer də yox olacaq” ifadəsi yerini tutacaq.

İnsan Tanrının təmsilçisi, daha doğrusu, yer üzündə əkdiyi bir ağacdır. Ağac fərdlərin yaşadığı cəmiyyəti müəllif şərti olaraq “meşə” adlandırır.Onun missiyası dünyanı, ədaləti qorumaqdır. Lakin insanlıq simasını itirmiş belə fərdlərin bir-birinin kölgəsini qılınclaması, nəticədə, sülhün, barışın pozulmasına səbəb olur. Onlardan aqil olanların dünya malında gözləri yoxdur. Heçlikdən heç nə ilə gəldiyini və heçliyə heç nə ilə gedəcəyini gözəl bilir. Və dünyamızın haqq-ədalət etalonu belə insanların kölgəsində daldalanır:

Qoruyar haqqı gündən
özcə kölgəsi qədər,
ağaclar ilahinin
yerdəki
kölgəsidi.

Müəllif maraqlı təzad yaradır. Onun şəhidlik haqda fikirləri maraqlı və özünəməxsusdur. Ə.Cahangir Qarabağ müharibəsindəki ilk şəhidimizi Topxana
meşəsində axtarır və düşünürəm ki, ən doğrusunu da o edir. Nə üçün bu torpağın üzərində gəzib, onun havası ilə nəfəs alan, xain düşmən gülləsi ilə qətlə yetirilən insan şəhid hesab olunur, lakin bu havanı yaradan, güllə ilə olmasa belə, susuzluqdanmı, laqeydlikdənmi və nəhayət, vəhşicəsinə kəsilmək nəticəsində həyatını itirən ağac şəhid hesab olunmur. Ə. Cahangirin ilk şəhidi Topxanada kəsilən ağacdır:

Bağ
ağacdan başlayar,
başlamadı Qarabağ
nə erməni, nə türkdən,
nə aypara, nə xaçdan.
Başladı Topxanada
kökünə balta dəyən
adicə bir ağacdan.
O ağac Qarabağın
birinci şəhididi.

Poemada həm də insan-daş tandemi açıqlanır. Daş insan iradəsi, mübarizəsi kimi səciyyələndirilir. Daşın bəzi insanlardan daha etibarlı olması, heç vaxt “yoldaşını” dar ayaqda qoyub qaçmayacağı fikri səslənir.

Hamı atar insanı,
hamısatarinsanı
vur-tut bircütdaşolar-
dünyadandaş-başımız,
birisinədaşımız,
o biribaşdaşımız.
Etibarlıdı
daşlar...

Əsərin ən xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də müasir dünyada baş verən hadisələrə münasibət bildirilməsidir. Müəllif oxucunu Qarabağ müharibəsinin iştirakçısına çevirir. 20 Yanvar hadisələri zamanı doğmasını itirən bir qadının

«Körpəbalam, yaşbalam,
balamaqardaşbalam.
A döşəyinəmtorpaq,
a yorğanıdaşbalam,
necədihalınelə?
Özünüyeləverdin,
canımıörtüstünə,
üstünüqalın
elə»

kimi ağı deyib ağlamasına şahidlik edir Əsəd Cahangir oxucusu.
Ə.Cahangir poemanın hissələri arasında maraqlı zaman əlaqəsi qurur. Keçmiş dövrlərdə baş vermiş hadisələri müasir prizmadan çox maraqlı, eyni zamanda ustalıqla izah edir. O göstərir ki, tarix nə qədər qoca, nə qədər qədim olsa da, həyat ağacının budağından asılan hər insan-meyvə üçün yenidən başlanır.

Qoca tarix ərgənlik
qız kimi çiçəklənir
ağac budaqlarında.

Bütün tarix , sanki müstəvi üzərində hərəkətdə olan həndəsi fiqurlardan ibarətdir. Bu müstəvidə kimin, nəyin qalacağı Yaradanın əmrinə bağlıdır. Ancaq müəllif özü də bir yaradıcı insan kimi arzularını dilə gətirməkdən çəkinmir. “Dəmir ürək”lilərdən, çarmıxbazlardan yazır, bütün əski ehkam və inanclara meydan oxuyur. Nizamisayaq düşüncələrə baş vurur. Hökmdarları xalqın həyatını, arzularını, ürəyini öyrənməyə çağırır.

Bəs
Füzuli deyir ki,
fəqir könlün şah bilir?
Bilirsən, ya bilmirsən?
Bilmirik, Allah bilir.

Bunun üçün onlara
“Şah oğlu şah Abbas ol, xalqa var” deyir.

Çıxar bütün adları,
çıxar bütün sanları....
bir ölümsüz can götür,
təğyiri-libas ol, şah!
Şah oğlu şah Abbassan,
bircə yol Abbas ol, şah!
Qaraca Çobana
var.

Çünki ölkədə nələr baş verdiyi ən əvvəl aşağılarda, qara camaatın taleyində özünü göstərir. Deməli, ən doğru yol xalqa getməkdir, xalqı bilməkdir.

Nerədən
Daranıbdı yurdun, Qaraca bilir.
İtin hürür, ulamır
qurdun, Qaraca bilir.
Qaraya var,
hökmdar.

Təbii ki, poemanın istər dili, istər mövzusu, istərsə də müəllifin yazı manerası haqda çox yazmaq və günlərlə danışmaq olar. Ancaq bir həqiqət yenə də vurğulanır: dinindən, irqindən asılı olmayaraq hamımız insanıq.

Hər nə varsa, bizdədi,
müslüm, tərsa
bizdədi.

Həyatımızda baş verən bütün yaxşı əməllər ürəyimizdə olan Tanrı sevgisindən doğur. Və bu həqiqəti insan ürəyinə bir cücərti kimi əkən insanları Əsəd Cahangir “Tanrı cocuqları”, “qəvi daşlar” adlandırır. Tarix, nəsillər dəyişdikcə, bu mütəfəkkir insan-daşlar da oxunur, dildən-dilə gəzir:

Şəmsin başına dönən
rumi, mövləvi daşlar,
dönə-dönə eşqindən
dönməyən qəvi daşlar,
Sonsuz dönərgələrdən
bayılmırsınız, daşlar?

Poema möhtəşəm görüntü ilə bitir. Kainat adlandırdığımız cahanda hər bir əşyanın öz yeri və missiyası var. Əsəd Cahangir cahanı böyük cameyə bənzədir. Burada hər şey var: Günəşdən başlayaraq, ən xırda qum dənəsinəcən. Ancaq heç nə Allahın nəzərindən kənarda deyil. Hər bir əşyada Tanrının “OL” deyən dodağının, görən gözlərinin izi var.

Qalaktika
camedi,
planetlərcamesi,
mehrablarıgünəşdi,
Südyoluminarəsi.
Qübbəsininüstündə
ayıvar, ulduzu var.
Qum dənəciklərindən
sonsuzulduzlaracan
hərzərrədəTanrının
dodağınınizivar,
yanağının izi var.

Tanrı heç birimizi bu nəzarətdən kənarda qoymasın!

Nailə Mirzəyeva,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Manevr.az