GİRİŞ. XX yüzilin əvvəllərindən xalqın düşüncəsində gedən milli özünüdərketmə prosesi Azərbaycanla Türkiyənin bir çox məsələlərdə birgə hərəkət etməsinə səbəb oldu. Türkçülük, Turançılıq ideyası gündən-günə həm Türkiyə, həm də Azərbaycan ədəbi düşüncəsində özünə yer etdi və bu mövzuda bir çox şeirlər yazıldı. Bu mərhələyə Azərbaycan cəmiyyəti öz keçmişini tanımaqla, türkçülüyünü, milli kimliyini dərk etməklə gəlib çatmışdır. Türkçülüyün mahiyyəti dərk edildikcə bu xalqların eyni kökdən gəlməsi və problemlərinin ortaq nöqtələri üzə çıxmışdır. Azərbaycanda gedən bu prosesi Z.Göyalp belə ifadə edirdi: “Bir vaxt Hüseynzadə Əli bəy İstanbuldan və Ağaoğlu Əhməd bəy Parisdən Bakıya gəlmiş və orada fikir savaşı üçün əl-ələ vermişdilər. Topçubaşov da bunlara qoşuldu. Bu üç şəxs orada o zamana qədər hakim olan sünnilik və şiəlik anlaşmazlıqlarını ortadan qaldıraraq türklük və islamlıq fikirləri çevrəsində -ətrafında bütün azərbaycanlıları toplamağa çalışdılar” (Göyalp Z. 1991, s. 29).
Nəticədə cəmi bir neçə il əvvəl milli kimliyini aydınlaşdırmaqda çətinlik çəkən toplum qısa bir zamanda toparlanaraq özünün nəninki milli kimliyini bəlirləmiş, hətta dövlətçiliyini belə qurmuş və Şərqdə ilk Cümhuriyyətini yaratmışdır. Azərbaycan-Türkiyə ictimai, siyasi, ədəbi-mədəni düşüncəsi arasında ilişgilər tam da bu sırada özünün ən yükəsk nöqtəsinə çatmışdır. Osmanlının apardığı Trablisqərb və Balkan savaşları dönəmində Azərbaycan bədii düşüncəsi artıq Osmanlının yanında dayanmış, Azərbaycan romantiklərinin yaradıcılığında “vəhşi Qərb” obrazı yaradılmışdı. Ə.Cavadın şeirlərində Qars qaçqınlarının düşdüyü acınacaqlı vəziyyətə poetik etiraz edilirdi. Bu proses qarşılıqlı gedirdi; Azərbaycan edebi düçüncəsində Türkiyə, Türkiyə ədəbi düşüncəsində isə Azərbaycanın haqq səsi qaldırılırdı. Cümhuriyyət dönəmində bu proses təkcə ədəbi düşüncəni qapsamadı, eləcə də siyasi, ictimai və hərbi gücü birləşdirdi. 1918-ci ildə Nuru Paşanın rəhbərliyi ilə Qafqaz-İslam ordusunun Bakıya daxil olaraq onu bolşevik-daşnak birliyinin əlindən azad etməsi ədəbi düşüncədə də öz əksini tapdı. Məhəmməd Hadi, Əhməd Cavad, Cəfər Cabbarlı, Əliabbas Müznib, İbrahim Şakir, Davud və b. şeirlərində Türk ordusunun Bakıya gəlişi və xalqı erməni-bolşevik təhlükəsindən qurtarması alqışlanırdı. Ə.Cavad Bakını düşməndən azad edən qəhrəman əsgərlərə ithaf etdiyi “Türk ordusuna” şeiri ilə ədəbi düşüncədə birlik-bərabərlik mesajları vermişdir:
Ey şanlı ölkənin şanlı ordusu,
Unutma Qafqaza girdiyin günü!
Gəlirkən qovmağa Turandan rusu
Ayağını Qara dəniz öpdümü?
İlk atarkən əsgi bircə addımı,
Kars qalası salam topu atdımı?
Sən yaparkən orda zəfər şənliyi
Məğlub düşmən qaşlarını çatdımı?
(Cavad, 2005, s. 143)

Türk əsgərlərinin Azərbaycanda şəhid olmaları Türkçülük və Turançılıq uğrunda şəhidlər hesab olunurdu. Bu şəhidlik hər iki ölkənin sonrakı taleyini də eyni məcrada davam etdirməsi yolunda ilk addım oldu. Türkiyənin azadlıq müharibəsində Azəbaycan türklərinin Çanaqqalada şəhid vermələri bu türk birliyini bir qədər də möhkəmləndirdi.

PROBLEM. XX yüzilin əvvəllərində Azərbaycan və Türkiyə ictimai-siyasi və hərbi həyatında baş verən hadisələr yüz il sonra yenidən təkrarlandı. Sovetlərin dağılması ilə yenidən Cümhuriyyətini quran Azərbaycan türkləri erməni və sovetdən qalan ordu birləşmələrinin təcavüzü ilə qarşılaşdı və nəticədə Qarabağ işğal olundu. 30 ilə qədər işağlda qalan Qarabağ bədii düşüncədə Türkiyə və Azərbaycan şeirinin əsas mövzularından biri oldu. Qarabağ həm də türk dünyasının Təbriz, Kərkük, Bosniya, Kıbrıs yarası ilə bir sırada durdu. Uzun müddət Qarabağ, Xocalı işğalı türk dünyasına birlik mesajları üçün önəmli mövzulardan oldu. Nəhayət, 2020-ci ildə Türkiyə və Azərbaycanın hərbi, siyasi və mənəvi gücü birləşərək Qarabağı işğalçılardan azad edir. Burada bədii düşüncənin gücünü özəlliklə xatırlamaq gərəkir. Çünki hərbi güclər birləşəndə bədii təfəkkür də birləşir və milli ruhu gücləndirir. Bu proses qarşılıqlı gedir. Azərbaycan və Türkiyə şairləri daim bu mövzunu gündəmdə tutmaqla türk toplumunun ümumi hədəfini bəlirləmişdir. Türk birliyinin nə zaman ictimai-siyasi, hərbi gücü birləşirsə ədəbi, bədii düşüncəni və milli ruhu da birləşdirmiş olur. Həm Azərbaycan, həm də Türkiyə şairləri öz şeirlərində Qarabağ savaşını-türk dünyasının qanayan yarası kimi görtərməklə yanaşı, toplumu bu ideya ətrafında səfərbər etməyə çalışmışdır. Qarabağa həsr edilmiş şeirləri zaman etibarilə otuz illik bir dövrü qapsayır. Bu şeirlərdə Qarabag həsrəti, Xocalı qətliamı və ayrı-ayrı faciələr təsvir edilir. B.Vahabzadə, N.Həsənzadə, A.Abdullazadə, İ.İsmayılzadə, F.Qoca, R.Məcid, D.Osmanlı, türk şairlərindən Y.Bülənd Bakilər, A.Karakoç, Kənan Çarboğa, İlyas Öztürk, M.Erol, S.Karakaş və b. şairlərin şeirlərində Qarabagın işğaldan azad edilməsinə ümid ifadə edilir.
Qarabağ uğrunda gedən ideoloji, tarixi və hərbi mübarizə bu mövzunu ədəbi düşüncədə də aktuallaşdırdı və nəticədə Qarabağ ədəbiyyatı yaranmış oldu. Onu da demək lazımdır ki, Qarabağ uğrunda gedən müharibə yalnız ərazi mübahisəsi deyil, Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda mücadiləsinin bir tərkib hissəsidir. Deməli, Türkçülük, Vətənçilik, Qarabağ haqqında yazılmış şeirlər və poemalar həm də istiqlal ədəbiyyatımızın bir parçasıdır. Bu şeirləri məzmun baxımından üç yerə bölmək olar:
1.Ədəbi düçüncədə Qarabağ Azərbaycanın tarixi torpaqları kimi öz təsbitini tapır. Xalq Qarabağı qoruduğu kimi, ədəbi düşüncə də Qarabağ uğrunda toplumu müdafiəyə səsləyir. Şeirlərdə Qarabağın tarixinə varılır, düşmənin bu torpaqlara gəlmə olduğu bildirilir və xalqı onu qorumağa səsləyirdilər. Bu dövrdə yazılan şeirlərin əksəriyyəti marş üslubunda yazılmışdır.
2.Qarabağ işğal edildikdən sonra yazılan şeirlər. Bu şeirlərdə Qarabağın düşmən tapdağı altında qalması təsvir olunur, Qarabağ həsrəti, Xocalı faciəsi və digər faciələrə münasibət bildirilir. Bu mərhələdə yazılan şeirlərdə işğal altında qalan torpaqlara çatma yolundakı pessimizm və optimizm düşüncəsi paralel şəkildə çıxış edir. Lakin ümumilikdə bədii düşüncə bir an da olsa, Qarabağa qovuşma ümidini üzməmiş və daim onun həsrətinə qovuşmaq ideyasını təlqin etmişdir.
3. Qarabağın işğaldan azad olunması kontekstində yazılan şeirlər. Bu şeirlərdə vətənə, torpağa qovuşmağın sevinci yaşanır, böyük ruh yüksəkliyi ilə xalqı, milləti bu torpaqlara qovuşduran xalq, əsgər, komandanlar qəhrəman səviyyəsində təsvir edilir.Qarabağ savaşının ilk vaxtlarından şairlərin yaradıcılığında bu mövzu mücadilənin komponentlərində olmuşdur. Poeziya bədii vasitıələrin içində ən çevik olanı və bədii təsir gücü ilə topluma etkisi olanıdır. B.Vahabzadə, Xəlil Rza Ulutürk, Famil Mehdi, Ramiz Məmmədzadə, Zəlimxan Yaqub və b. öz şeirlərində xalqı səfərbər olmağa səsləyir. Hələ Sovyetlər dönəmində başlayan Qarabağ mücadiləsinin ilk illərində B.Vahabzadənin “Torpaqdan pay olmaz” şeiri böyük vətədaşlıq funksiyasını sərgiləyir. Qarabağ torpağının tarixinə nəzər salan şair onun tarixən Azərbaycan torpağı olmasını bildirir və onu ancaq qanla ala biləcəyini deyir:
Hardan sənin oldu bizim Qarabağ?
Adı sahibini demirmi aşkar?
Xoşluqla verməzlər torpağı ancaq
Qanla möhürləyib zorla alırlar.
İsa Bulağının zümzüəesini.
Cabbarın, Seyidin, Xanın səsini,
Dalgalı Qarabağ şikəstəsini,
Babək türbəsini necə pay verim?

(Vahabzadə, 1995, s. 167)

B.Vahabzadənin bu şeiri havadarlarımın təhriki ilə ermənilərin torpaq iddiası irəli sürməsinin ilk mərhələsində yazılıb. “Torpaqdan pay olmaz” sözləri dərhal atalar sözləri kimi məşhurlaşıb. Ədəbi düşüncədə ilk olaraq cavab verilən xatırlatma erməni xislətini bütünlüklə ifadə edirdi. Şair xatırladır ki, keçmişdə bir yerdə olsaq da, dost olmamışıq, “mənə qardaş” deyənin bu hərəkətini şair heç cür başa düşə bilmir. Ermənilərin bu cür nankorluğunu dilə gətirən şair “Mənimlə min ildir kəsdiyin çörək,/Aldığın kirvəlik haramın olsun!”,-deyə xəyanəti bağışlamır. Şair erməniyə üz tutaraq “”sinəsi sərvətlə yatan ulu torpağı”, “Qarabağ şikəstəsini”, “Babək türbəsini” heç zaman ona pay verməyəcəyini bəyan edir.
Bu dönəmdə B.Vahabzadə yalnızca şeirlərində Qarabağ problemini qaldırmır, həm də meydanlarda xalqın arasında olur və onu istiqlal və yabançılara qarşı mücadiləyə səsləyirdi. Bədii düşüncədə Qarabağ mücadiləsi B.Vahabzadənin sonrakı yaradıcılığında da davam edir. Şair Qarabağsız illərində bir neçə şeir yazmışdır. Bu şeirlərdən birində bu “cənnət torpağı cəhənnəmə çevirən” çadırlarda yaşayan qarabağlılara “qarabağlı” deyil, “çadırlı” deməyi məqsədəuyğun hesab edir. Qarabağı itirməklə yalnız ərazini deyil, həm də ruhumuzu itirdiyimizi düşünür Şuşa mövzusu da şair üçün ən əziz mövzulardan olur. Şair Qarabağa bioloji varlıq kimi yanaşır, ona görə çox narahatdır; bilmək istəyir ki, bizsiz necə yaşayır:
…Bizsiz Şuşamızda nələr baş verir?
Allah bizə ümid, ona aş verir.
Çiçək kimi zərif, su kimi şaqraq,
Muğam kimi xəfif, anam Qarabağ…
Nəğməli qəlbinlə söylə, sən bu gün
Cəllad tapdağına bəs necə dözdün?

(Vahapzadə, 2006, s. 91).

Qarabağ hadisələrinin başlanmasından Türk şairlərinin də ədəbi düşüncəsində bir Qarabağ həsrəti yaşayır. Rus işğalından sonra dədələrinin Azərbaycandan köç edib Türkiyəyə mühacirətə getmiş Yavuz Bülənd Bakilər hələ Sovetlər dönəmində Azərbaycana gəlmişdi. Azərbaycana gəlişində Qarabağa getmək istəsə də baş tutmamışdır. O zaman Y.B.Bakilər ata yurdu haqqında demişdi: “İndi daha çox Qarabağı görmək üçün gəldim… Qarabağdan Türkiyəyə iki ovuc torpaq götürmək istəyirəm. O torpağın bir ovucunu indi Sivasda olan atamın məzarına səpəcəyəm.Vəsiyyətim var. İkinci ovuc Qarabağ torpağını da öldüyüm zaman uşaqlarım mənim üzərimə qoyacaqlar. Yəni mən Türkiyə torpağıyla bərabər əbədiyyən Qarabağ torpağı altında yatmaq istəyirəm” (Bakiler, 2009, s.9).
Y.B.Bakilər B.Vahabzadənin milli şeirlərinə Türkiyədə cavab verir. B.Vahabzadəyə həsr etdiyi “Azərbaycan ürəyimdə bir şahdamardır” şeirində Azərbaycanı “Dədə Qorqud” vətəni hesab edir. Nə yazıq ki, bu arzusuna həmin il deyil, iki il sonra 1986-cı ildə gəlişində çatır. Lakin elə bu vaxtdan başlayaraq qarabağ ətrafında hadisələr sürətlə cərəyan edir və şair bu həsrəti “Qarabağ həsrəti” şeirində yaşadır:
Ve Karabağ çekik gözlü bir Türkmen kızı gibi
Hazar’ın yakınında mahzun güzelliğiyle
Dedem Hacı Murat’ın destan şehridir.
Çağrılsam yollarına düşebilirim.

Toprağına bayraklarla girebilirim
Karasevdalılar gibi hasretim Karabağ’a
Uğruna ölebilirim.
Bir gün biterse her şey, Karabağı görmeden,
İstemem bandolar, büyük çelenkler…
Allahım! Ruhuma bir az hüzur ver!
Üstüme okunmuş bir kaç avuç mübarek
Karabağ toprağından serpilse yeter!

(Bakiler, 2010, s.208).

Bundan sonra da şair Qarabağ həsrətilə bağlı şeirlər yazmış, “camiləri yıxılmış, minarələri yarım” şəhərin çiləsini və həsrətini illər sonra da ürəyində çəkmişdir.
Türkiyənin daha bir ünlü şairi Ozan Arifin şeirlərində də Qarabağ vətənin bir parçası olaraq görülür. Qarabağın işğalının ilk mərhələsində yazılan bu şeirdə “dünya duysun” deyərək səsinin təkcə onun yox “bütün Şərqin” səsi olduğunu bildirir və “Bu səs Azərbaycanın səsi, bu səs Türkün səsidir” formulu ilə səsləri birləşdirirdi. Bir şair kimi, yaxşı dərk edirdi ki, etnik kökü, dili, dini bir olan Azərbaycanın yanında olmaq Türkün yalnız borcu deyil, həm də görəvidir. O, təkcə türkə üz tutmur, həm də islam dünyasına üz tutaraq ermənilərin Azərbaycan türklərinə qarşı soyqırım hərəkətlərini pisləməyə çağırır. Ozan Arif Qarabağ problemini Türk dünyasının problem hesab edərək ona çözüm yolları da axtarır. “Ya Karabağ, ya ölüm!” Başka yolu yok artık!” bu torpaqları azad etmənin ən yaxşı formulu olur ki, hadisələr də bunu göstərdi. Türkiyə və Azərbaycan müdafiə gücünü və milli ruhunu birləşdirərək dünyanın 30 il biganə qaldığı bu ədalətsizliyə son qoydu:
Karabağ’da kan var kan, ağlıyor Azarbaycan
Karabağ’da karalar, bağlıyor Azarbeycan
Kanlar karı eritti, çağlıyor Azarbeycan
Vahşet bu, vahşet dünya, dön başını bak artık!
Ya Karabağ ya ölüm! Başka yolu yok artık!
Dünya, göz yumamazsın bu insanlık suçuna
Gözünü kan bürümüş, bak Ermeni piçine
Benim diyor girmiş de hududumun içine
Ya bu işe bir dur de ya aradan çık artık!
Ya Karabağ ya ölüm! Başka yolu yok artık!

(Ozan, 2008, s. 65).

Müharibənin ilk çağlarında F.Mehdinin “Qarabağdan əlini çək” şeirində düşmənə yerini göstərərək onun tarixinə və bugününə nəzər salır. Onun bir çox şeirləri marş xarakteri daşıyır və üzünü həmvətənlərinə tutaraq “Silahlan, silahlan, sialhlan, əsgər!, “İrəli, irəli, ancaq irəli!” mesajlarını verir və düşmənin təklif etdiyi “qana” qanla cavab verirdi. Azərbaycan əsgərini silahlanmaya dəvət edən şair onları vətənin dar günündə səfərbərlik ruhuna kökləyir. Şair vətən övladlarına üz tutaraq , onu qorumağa çağırır, Babək, Dədə Qorqud, Koroğlu nəslinin öz vətənlərini darda qoymayacaqlarına ümid edir. Bu şeirlər azərbaycanın öz ərazilərini itirməsi günlərinin poetik dərkidir:
Məzarlar sökülür, muzeylər yanır,
Yanan muzeylərdə Üzeyirlər yanır.
Tariximiz yanır, külü də qalmır,
Külü qalmayırsa dili də qalmır…
Qalx, düşmən əlində vətən çırpınır,
Qayaya çırpılır, daşa çırpılır.
Qalx, qovaq göylərdən bu qara yeli,
İrəli, irəli, ancaq irəli!

(Famil, 1993, s. 4)

Xəlil Rza Ulutürk, Nəbi Xəzri, Cabir Novruz, Sabir Rüstəmxanlı, Zəlimxan Yaqub, Arif Abdullazadə, Hüseyn Kürdoğlu, Firuzə Məmmədli, Şəmistan Göyçəli, Rafael Tağızadə və b. şeirlərində müharibə ağrıları təsvir olunur. Ərazi itkiləri baş verdikcə faciələr də çoxalır. Poeziyada Xocalı, Şuşa, Laçın, Kəlbəcər, Ağdam, Ağdərə itkisinə yeni şeirlər yazılır. Bu şeirlərdə siyasi kəskinlik, ictimai motivlər və səfərbərlik motivləri başlıca yer tuturdu. S.Rüstəmxanlının “Qarbağa dönüş” poemasında yurda qayıtmaqla bağlı poetik inam ifadə olunur. Nurəngiz Günün “Xocalı simfoniyası” poemasında isə faciənin ağrıları hiss olunur. C.Novruzun “Olum-ölüm vaxtı gəlib”, “Azərbaycan dərdi”, “Vətən əbədi qoruqdur”, “”Ağla mənim yalqız xalqım”, “İndi mərdlik meydanıdır” kimi şeirlərində vətəndaşlıq düşüncələrini və həyəcanlarını ifadə edirdi. Bu şeirlərdə bəzən cəbhə bölgəsindən qaçan yurddaşlara da tənələr edilirdi. Qarabağa həsr edilmiş şeirlər içərisində Şuşaya aid edilmiş poetik misralar da önəmli yer tuturdu. Burada heç zaman yadlara boyun əyməyən Şuşanın və Şuşa qalasının bu dəfə duruş gətirə bilməməsi ürək agrısı ilə qeyd edilir, düşmən tapdaığı altında inləyən bu torpağın yanğısı ifadə olunurdu. Şuşanın itirilməsi C.Novruza təsir etdiyindəndir ki, yazırdı:

Şuşasızlıq ağrısına hamı dözür,
İtirilmiş mahalların sayı dəhşət…
Minlər ilə şəhid görmək dəhşətdirsə,
Şəhidliyə vərdiş etmək daha dəhşət

(Cabir, 1996, s. 10).

Şair Azərbaycanın yarı yadda, yarı bzidə olmasından əndişə duyur və bu torpaqların alınması üçün hərəkətə keçməsini “Geri torpaq almayacaq kimsə bizə”,-deyə Minsk üçlüyünə bəslənən ümidlərin heç olduğunu deyirdi. Bu o zaman idi ki, beynəlxalq aləmdə Azərbaycanın səsinə səs verən yox idi. Böyük güclər bizə Ermənistanın işğalı ilə barışmağı təlqin edirdi. Lakin poetik dərketmədə xalqın bu torpaqların azad olunmasına inamı heç zaman sönməmiş, onun qəlbində yaşadılmışdı.
Bu dövrdə yaranan şeirlərdə Qarabağın yadlar tapdağında olması vurğulanır, onun taleyi ilə bağlı narahatlıq hissi poetik şəkildə təsvir edilirdi. N.Xəzri, Z.Yaqub, İ.İsmayılzadə, Ə.Salahzadə, Nisəbəyim, F.Məmmədli şeirlərində xalq ruhunun keçirdiyi dərin yaralar və sarsıntılar, eləcə də işğal gerçəklikləri təsvir edilir. Bu şeirlərin bir çoxunda xalqın düşdüyü vəziyyət, məğlubiyyətin səbəbləri də poetik araşdırma obyekti olur. İ.İsmayılzadə Qarabağa konkret bir varlıq kimi yanaşaraq ona “Haran ağrıyır, Vətən?”,-deyə sual edirdi. Şair Vətənin ağrıyan yerlərini bəlirləməyə və bu istiqamətdə onun yaralarına məlhəm qoymağa çalışırdı. Qarabağın xalqın yaddaşında qoyduğu ağrını “Özü boyda başdaşıdır Qarabağ,/çöküb, çöküb sinəmizə. /Dirigözlü şəhid olduq-/Tez olun, Vətən boyda/ Vətən qəbri qazın bizə…” (İsmayılzadə, 1996, s. 4) deyərkən Qarabağın itirilməsini Vətənin itirilməsi kimi qəbul edir. “Haran ağrıyır, Vətən?” poemasında biz Qarabağ dərdini, Qarabağ kontekstindəö Vətənin şəhid qəbri şəklində təcəssümünün poetik dərki ilə qarşılaşırıq:
Özü boyda göz yaşıdı Qarabağ,
Dərdimizin başdaşıdı Qarabağ.
Əkiz-əkiz qəbirlərdi Qarabağ-
Vətən boyu səpələnib,
Yurdum-torpağım kimi
Qəbir-qəbir qəlpələnib…
Hər qəbir şəhid Vətənin
Bapbalaca qəlpəsi
Hər qəbir boynubükük Vətənin
bapbalaca tənəsi

(İsmayılzadə, 1996, s. 5).

İ.İsmayılzadə Qarabağın “göz yaşı”na və “başdaşına” çevrilməsini ürək ağrısı ilə qarşılayır və bu agrının poetik dərkini bütün təfərrüatı ilə verə bilir.
İşğal dövründə Qarabağa aid yazılan şeirlərin çoxu Xocalı və Şuşaya həsr edilmişdir. Həsr edilməyən şeirlərdə də mütləq şəkildə bu adlar anılmış, onun ağrısı və yanğısı poetik şəkildə ifadə edilmişdir. Xocalı XX yüzildə insanlığın faciəsi kimi dəyərləndirilmişdir. Gecənin birində erməni-rus birləşmələrinin tanklarla şəhərə daxil olaraq dinc sakinləri məhv etməsi bəşəriyyətin üz qarası olaraq görülmüş və bu vəhşət ermənilərin ayağına yazılmışdır. Şuşaya aid yazılan şeirlərdə isə Azərbaycanın dilbər guşələrindən biri qədim türk yurdu vəsf edilir. Şuşaya aid yazılan şeirlərdə bu şəhə-qalanın yadlar tapdağı altında qalmasından narahatlıq hissi keçirilirdi. N.Xəzri isə “Şuşa gəlir yuxularıma” şeirində düşmən işğalında olan Şuşada “kilsə zəngləri”nin səslənməsindən narahatlıq hissi keçirilir və bu şəhərin abşı üstünü alan “qara buludlar”ın yox olmasının yolları aranır. Şeirin qıhrəmanı Şuşaya gedə bilmir; şair burada bədii priyomdan istifadə edərək simvollaşdırdığı Şuşanı yuxularına gətirir. O, Şuşaya gedə bilmirsə də, Şuşa onun yuxularına gəlir:
Gecə…Səksəkəli uyuyur aləm,
Uzaq xatirələr yaxına gəlir.
Bu gün mən Şuşaya gedə bilmirəm,
Bu gün Şuşa mənim yuxuma gəlir

(Xəzri, 2004, s. 248).

Şair Şuşada keçirdiyi günləri xatırlayır; doğma Daşaltının sərin küləyi sanki üzünə “şillə kimi dəyir”, “keçən əsrin cığırlarıyla” Vaqif üzünə baxmır, təzədən Şuşanı tikmək üçün Pənah xan “əlində daş daşıyır”, Üzeyir bəyin üzündən “sis-duman” keir. “mumiyyətlə, burada hər şey şairin lirik mənindən küskündür. Lakin şair əmindir ki, Şuşa bir gün azad olunacaq:
Sabah Şuşadayam, bu ulu haqdır,
Yuxum şübhə yoxdur, çin olacaqdır.
Zəfər səslənəcək inanıram mən,
Mənim Vətən adlı kainatımda.
Şuşaya doğmalar dönüb gələrkən,
Dönüb qayıdacaq “Muğamatım” da

(Xəzri, 2004, s. 248).

Məmməd İsmayılın “Şuşa”, Z.Yaqubun “Bu gecə yuxuma girmişdi Şuşa”, Ramiz Qusarçaylının “Qaytarın Şuşamı, qaytarın mənə”, “Gəl səni Şuşaya aparım”, Akif Səmədin “Şuşaya gedə bilmirəm”, Ayaz Arabaçının “Bu gün ömrümüzün Şuşa günüdü”, “Mən də sənin tək Şuşam” və b. şeirlərində Şuşanın işğal dövrü təsvir edilir, onun gələcək taleyindən narahatlıq bildirilirdi. M.İsmayıl Şuşanı başda papağa bənzədir və “Başından papağı düşənə yazıq”, -deyə bu papa\ı başda saxlaya bilməməyimizə acıyır. Şuşanın düşmən əlində olmasını “ləkə” hesab edən şair Şuşanı ölkənin ürəyinə bənzədir və üsrəkisz onun yaşamasını istisna edir. “Bu gecə yuxuma girmişdi Şuşa” şeirində bu şəhərin şərəfli keçmişini yada salır və “ustalıqla toxunan bu hiylə toru” vasitəsilə düşmən əlinə keçən şəhərin narahatlıqlarını dilə gətirir:
Bu gecə yuxuma girmişdi Şuşa,
Cabbar ağlayırdı, Xan ağlayırdı.
Dönmüşdü qanadı qırılmış quşa,
Qarabağ başabaş qan ağlayırdı.

Uzadıb əlini Bakıya sarı,
“Batdıqca günaha batın”,-deyirdi
“Vətən xainləri, yurd satqınları,
Satın Qarabağı, satın”, – deyirdi

(Yaqub, 2006, 123).

Akif Səmədin “Şuşaya gedə bilmirəm” şeirində bir türk toplumunun Şuşaya gedə bilməmək faciəsinin poetik şəkildə təsvir edilir. Şair “qazağıq, özbəyik, türkük” xatırlatmasını etməklə tarixdə böyük şan-şəhrət qazanmış türkün bu gün başqa adlar altında yaşamasını demək istəyir. Onun poetik qəhrəmanı bu gün hər yerə gedə bildiyi halda Şuşaya gedə bilmir və dərdini söyləməyə adam axtarır:
Şuşasız evim evdimi?
Dözən mənəmmi, devdimi?
Kimə söyləyim dərdimi?
Şuşaya gedə bilmirəm

(Akif, 1998, s, 76).

2000-ci illərdən sonra Qarabağ haqqında yazılan şeirlərin intonasiyası dəyişir; işğaldan keçən müddətin uzanması ona yenidən çatmaq ümidini öləzidir. Artıq türk poeziyasında Qarabağ və Xocalı bütün türk dünyasının ümumi problemi olaraq görülür və bu sıraya daxil edilirdi. Türk şairərinin şeirlərində bu barədə poetik mesajlar çoxdur. Kənan Çarboğanın “Birlik marşı”nda Türkiyəyə müraciət edilir və birlik-bərabərlik mesajları verilirdi. Şair daha çox Türkiyəyə müraciət edir və onun türk dünaysındakı bu sorunların çözülmə adresi kimi türk millətini və Türkiyəni göstərir və bu toplumun artıq oyanmasını istəyirdi:
Hocalıda yurdu basılan benim
Tebrizde, Kerküte asına beniim
Bosnada, Küdüsde kesilen benim

Zalımın zülmüne dur olsun deye
Haydı Türk milleti, haydı Türkiye!

(Çarboğa, 2020, s. 28).

Şair türk dünyasının birlik-bərabərliyinin yollarını da göstərir; bütün başlar və ağıllar bir yerə yığışmalı, səsimiz gur çıxmalı, türk dünyasının haqlarını birgə qorumalıyıq. Lakin bu birlik-bərabərlikdə təkcə Türkiyə və Azərbaycan deyil, Qazaxıstan, Türkmənistan Özbəkistan, Qırğızıstan və b. türk dövlətləri də yer alır. K.Çarboğa “Qarabağ” şeirində türk dünyasının bu ortaq probleminin yaxınlarda həll olunacağına, əsarətdə qalan bu türk yurdunun geri dönəcəyinə qətiyyətlə inanır və ona təsəlli verərək deyir:
Kaç senedir bizleri gözü yaşlı beklersin
Çok az kaldı murada ereceyiz Karabağ
“Ya istiklal, ya ölüm!” artıq sabrimiz taştı
Canımızı bu yolda verecegiz karabağ

Eller işğal edereken Türkün kadim lilini
Ancak şeytan susturur zülme karşı dilini
Bağrında cirit atan Ermeninin dölünü
Yedi dövlet, bir millet sürecegiz Karabag

(Çarboğa, 2020, s. 22).

Göründüyü kimi, şair Qarabağın düşmən işğalından azad olunmasını daha geniş kapsamda düşünür; məlum “bir millət-iki dövlət” formulunu “yeddi dövlət-bir millət” formulu ilə əvəz edir. Əslində bu formul XX yüzilin əvvəllərindən türk dünyasında dolaşan Turan formulunun bir başqa formasıdır. Şair Turan ordusnun Qarabağı düşmən işğalından qurtaracağını poetk öncəgörmə ilə xəbər verir. Şairin bu öncəgörməsi “bir millət-iki dövlət” formulu ilə həll edilir, Qarabağ işğaldan azad edilir. Əslində Türk və Azərbaycan ordusnun bu başarısı gələcək Turan ordusnun yaranmasından xəbər verir. K.Çarboğa “Qarabağım” şeirində Qarabağın və Şuşanın mütləq azad olunacağına inamını ifadə edir. “Qarabağa azadlıq carçısı” şeirində isə “Qarabağın azad, Şuşanın hürr olunması” üçün Türkoğlunu ayağa qalxmağa səsləyir, çünki onun vətəni dardadır. Türk elinin göy payağın altında birləşərək bu türk yurdunu azad edəcəyinə inanan şair ulu Turan ərlərini bu yerlər uğrunda savaşa səsləyir.
Gürsoy Solmaz isə müharibənin hələ davam etdiyi bir zamanda ordunu dayanmamağa və düşmənə daha ağır zərbələr endirməyə çağırırdı:
Ölüm müjdedir bize, şehitler ölmez balam
Toprak vatan olmadan çiçeği bilmez balam
Şehitlere yoldaş ol, yürü Cennet köşküne
İşte o vakt Karabağ, Haylara kalmaz balam
Vurun Allah aşkına… Vurun Allah aşkına…

(Gürsoy, 2020).

Türkiyənin gənc şairlərindən olan Kul Fiqaninin (Erdem Gümüş), Abdurrahim Karakoç, İrfan Topçu, Burak Bərbər, Gürsoy Solmaz, Mahir Başpınar və b. şeirlərində də Qarabağ məsələsi yalnız Azərbaycanın deyil, bütün türklərin problemi olaraq göstərilir. “Qarabağ” şeirində də birlik-bərabərlik mesajları çoxdur. Şair Qarabağın ermənilər tərəfindən işğal olunması dövrünü təsvir edir, “Azərbaycan benim, kardeş dövletim”,-deyə Xocalı qətliamında ermənilərin dinc, silahsız insanları qətl edilməsini pisləyir. Şeir boyu şair iki dövlət bir millət formulunun poetik şəkildə təcəssüm etdirir və türklərin heç zaman əsir olmadığını dilə gətirir:
Türkoğlu türküm ben, özüm Karabağ,
Katliam içimde, sızım Karabağ,
Vermem toprağımı, gözüm Karabağ,
Azaerbaycan benim, kardeş devletim.
Karabağ milleti, benim öz ırkım,
Azeri soydaşım, hiç yoktur farkım,
Uğruna şehidim, olmaz ki korkum,
Azerbaycan canım, kardeş devletim.

(Fiqani, 2019).

A.Koç “Qarabağa məktub” şeirində Qarabağlı qıza üz tutaraq aldığı yaraya şərik çıxır; onun aldığı kurşunun sızıltısnı canında hiss edir və indiyədək bu problemi həll etməyə dünya birliyini ittiham edir.
Dəyanət Osmanlının şeirlərində vətən, Qarabağ bir çox hallarda ağrı ilə təqdim olunur. Onun “Yaşıl üzlü Bozqurd səsli Qarabağım” şeirində tarixi simvollardan istifadə edilir. “Nə ağlarsan xısın-xısın” (Dədə Qorqud dili) deyə, məzarlıq yerində “göz yaşından yaşıllaşıb” keçilməz olan dağlarına işarə edir. Şair “düşmən yarasını” qoparmaq, uğrunda ölən igidlərin qanını gözləri ilə öpmək istəyir. İstəyir ki, ordan da gələn olsun, “bir kutsal himn” səslənsin, zəfər atəşləri “körpələri diksindirsin”, “xatirələri diriltsin”:
Yaşıl gözlü Qarabağım
Aç könlünün qapısını
Ya bir əsgər zərbəsində
Ya bir bayraq küləyində
Bir şəhid duası dinlə

(Osmanlı, 2020, s. 72-73).

Cəmi bir neçə ay əvvəl yazılan bu poetik öncəgörmələr gerçək olar; Qarabağ qapılarını igidlərə açır, torpaq şəhid qanları ilə sulanır, dualarını dinləyir, şeirdə deyildiyi kimi, “dolanbac yolları” tozlanır, vətən oğullarının “əlləri düşmən qanına” batır, “yaşıl çəmənlərində yaşıl otları” tapdanır.
Bir il əvvəl baş vermiş Vətən müharibəsindən sonra poeziyanın da mövzu və problematikasında köklü dəyişikliklər olur. Əgər əvvəlki şeirlərdə vətənin düşman tapdağı altında olması və onun azad ediilməsi çağırıəşları edilirdisə, indi şairlər qarabağa gedib oradan birlik-bərabərlik mesajları verirlər. Qarabağ müharibəsi timsalında birliyin regionda ictimai-siyasi hadisələri dəyişməsinin bir simvolu olaraq bunlar poeziyaya da yansımışdır. Bu hadisələr poeziyada marş üslubunu bir qədər qüvvətləndirdi. Bir də poeziyamıza tərənnüm motivləri gəlməyə başladı.
Şairlər otuz ilə yaxın düşmən tapdağı altında qalan Qarabağla buluşarkən keçirdikləri hissi, sevgini vəsf etməyə başladılar. Qazilərə ayrı-ayrı müharibə qəhrəmanlarına yazılan şeirlər çoxluq təşkil etdi. D.Osmanlı “Qazi marşı” şeirində Qarabağın bu gün azadlıqda olmasının ünvanı kimi qaziləri nişan verərək “Vətənin nəbzi vurur əsgər məzarlığında, /Zəfər himni duyulur yurdun hər sabahında”,-deyir. “Ucalıqlar sərdarı” şeirində isə başımız üstündə dalğalanan qosqoca Türk bayrağını tərənnüm edir və “fələyin” bu bayrağı yeniltməyə ünü yetməyəcəyinə inanır. D.Osmanlının “Zəfər öyküləri” şeirlər silsiləsində böyük qalibiyyət vəsf olunur. Türk eli kutsal Qarabağ yurdun igid oğulları sayəsində azad olunmasını “İndi Tanrı dünyaya Azərbaycandan baxır”,-deyə bildirir. İndi hər yerdə zəfər bayraqları dalğalanır, xalq “düşmən işgəncəsi tək geydiyi qara paltarları” dəfn etmişdir, “güllələrin nəfəsi dəydikcə” şər ehkamları dağılmışdır. “Zəfər öyküləri”nin birində yazır:
Qarabağın qoca dağları
yaralı Şuşa qalası…
özləmişdi öz fatehini
özünü yetirdi o da hızır kimi.
Can üstə olan Börü yuvası
tanıdı öz əsgərini güllə səsindən
artıq ilanın boğazı əlimizdə.
İndi bizim igidlər sürür
düşmənin tanklarını
Ölümsaçan qazilər
çevirir məzarlığa
düşmən səngərlərini.

(Osmanlı, 2021).

SONUC: Bu gün Qarabağ ədəbi düşüncədə yeni bir mərhələyə daxil olub; indi Qarabağ haqqında yazılan şeirlər Qarabağsız Azərbaycanda deyil, Qarabağlı Azərbaycanda yazılır. Bu faktor poeziyada Qarabağ mövzusuna olduqca böyük təsir göstərmişdir. Qarabağın işğalından sonra Azərbaycan şairlərinin, demək olar, hamısı bu mövzuda əsərlər yazmışlar. Bu şeirlərdə Türkiyə-Azərbaycan ictimai, siyasi, hərbi birliyi ilə yanaşı, mənəvi birliyindən doğan böyük bir ümid və gələcəyə yönəlik mesajlar vardır. Həm Türkiyə, həm Azərbaycan şeirində Qarabağ mövzusunda birlik və bərabərlik mesajları verilir. Araşdırmalar göstərir ki, ictimai-siyasi, hərbi birlik olan zaman ədəbiyyat, poeziya da bu birliyi tərənnüm edir və yaşadır. XX yüzilin əvvəllərindən başlayan bu birlik mesajları bütün türklərin birləşməsi üçün bir örkək xarakteri daşıyır. Bütün bunlar türklüyün gələcək həyat yolunda Turan ideyasının və Turançılığın poetik dərketməsinin ilk mərhələsidir. Düşünürəm ki, hələ bundan sonra da Türkiyə və Azərbaycan ordusunun zəfərinə yeni şeirlər yazılacaq. Bu şeirlərdə yüz il əvvəldə Nuru Paşaya poetik öygülər olduğu kimi, bugünün müharibə qəhrəmanlarına da yeni öygülər yazılacaq.

Manevr.az