1. GİRİŞ
Yaşam hakkı, insanın en temel hakkı olup, diğer tüm hakların var olabilmesi için ön koşuldur. İnsanlık tarihi boyunca farklı kültür ve toplumlar yaşam hakkını çeşitli şekillerde ele almış, ancak bu hak özellikle modern hukuk sistemlerinde uluslararası normlar çerçevesinde güvence altına alınmıştır.
Yaşam hakkı sadece fiziksel varlığın sürdürülmesiyle ilgili değildir. Bireyin onurlu, güvenli ve sağlıklı bir şekilde yaşamasını da içeren geniş kapsamlı bir haktır. Savaşlar, ölüm cezası, yargısız infazlar, polis şiddeti, çevre tahribatı, sağlık hizmetlerine erişimsizlik ve yoksulluk gibi pek çok faktör bu hakkı tehdit etmektedir.
Bu makalede, yaşam hakkının tarihsel süreçte nasıl şekillendiği, uluslararası hukukta nasıl korunduğu, devletlerin bu konuda üstlendiği yükümlülükler ve yaşam hakkını tehdit eden unsurlar detaylı bir şekilde ele alınacaktır.

2. YAŞAM HAKKININ TARİHSEL GELİŞİMİ

2.1. Antik ve Orta Çağ'da Yaşam Hakkı

Tarih boyunca farklı toplumlarda yaşam hakkının korunma şekli değişiklik göstermiştir. Antik çağlarda krallar ve imparatorlar mutlak güce sahipti ve bireylerin yaşamı üzerinde sınırsız yetkiye sahipti. Örneğin:

Mezopotamya ve Antik Mısır: Hukukun erken örnekleri olan Hammurabi Kanunları'nda cezalar ağırdı ve ölüm cezası yaygın olarak uygulanıyordu.
Antik Yunan ve Roma: Demokrasi fikrinin gelişmeye başladığı Antik Yunan'da belirli vatandaşlara bazı haklar tanınmış olsa da köleler ve alt sınıflar yaşam hakkı açısından güvencesizdi. Roma İmparatorluğu'nda ise hukukun üstünlüğü ilkesi gelişmiş olmasına rağmen, gladyatör dövüşleri gibi uygulamalar yaşam hakkını tehdit eden bir unsur olarak varlığını sürdürdü.
Orta Çağ Avrupa’sı: Feodal sistemde derebeyler ve krallar, bireylerin yaşamı üzerinde doğrudan yetkiye sahipti. Kilisenin etkisiyle belirli etik kurallar geliştirilmiş olsa da ölüm cezaları ve savaşlar yaygındı.

2.2. Aydınlanma Çağı ve Modern Dönem

Aydınlanma dönemi ile birlikte birey hakları ön plana çıkmaya başladı. John Locke, Montesquieu ve Jean-Jacques Rousseau gibi filozoflar, devletin bireylerin haklarını koruma sorumluluğu olduğunu vurguladı.

1689 İngiliz Haklar Bildirgesi
1776 Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi: “Tüm insanların eşit yaratıldığı” ve “hayat, özgürlük ve mutluluk arayışının temel haklar olduğu” ilan edildi.
1789 Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi: İnsanların doğuştan gelen yaşama hakkına sahip olduğu resmen kabul edildi.

yüzyılda yaşanan iki dünya savaşı, yaşam hakkının korunması için uluslararası bir çabanın gerekliliğini ortaya koydu. Bunun sonucunda Birleşmiş Milletler kuruldu ve insan haklarını evrensel düzeyde koruyan hukuki belgeler kabul edildi.

3. ULUSLARARASI HUKUKTA YAŞAM HAKKI

3.1. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi (1948)
Bu beyannamenin 3. maddesi, "Herkesin yaşama, özgürlük ve kişi güvenliği hakkı vardır" hükmünü içermektedir.
3.2. Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararası Sözleşmesi (1966)
Bu sözleşmenin 6. maddesi, yaşam hakkını koruma altına alarak devletlerin keyfi infazlar yapmasını yasaklamaktadır. Aynı zamanda ölüm cezasının yalnızca "en ağır suçlar" için ve adil yargılama sonucunda uygulanabileceğini belirtmektedir.
3.3. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (1950)
Avrupa Konseyi tarafından kabul edilen 2. madde, bireylerin yaşam hakkını güvence altına almakta ve istisnalarını açıkça belirlemektedir.
3.4. Bölgesel İnsan Hakları Sözleşmeleri

Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi (1969)
Afrika İnsan ve Halkların Hakları Şartı (1981)
Arap İnsan Hakları Şartı (2004)

Bu bölgesel sözleşmeler de yaşam hakkını temel insan haklarından biri olarak kabul etmiş ve devletlere çeşitli yükümlülükler getirmiştir.

4. DEVLETLERİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ

Devletlerin yaşam hakkını koruma konusunda üç temel yükümlülüğü bulunmaktadır:

Saygı Gösterme: Devlet, bireylerin yaşam hakkını ihlal etmemelidir.
Koruma: Devlet, bireyleri özel aktörlerin yaşam hakkını ihlal etmesine karşı korumalıdır.
Gerçekleştirme: Devlet, sağlık hizmetleri, güvenlik ve sosyal refah gibi alanlarda politikalar geliştirerek yaşam hakkını desteklemelidir.

Devletin bu yükümlülükleri yerine getirmemesi, uluslararası hukuk çerçevesinde sorumluluk doğurabilir.

YAŞAM HAKKINA YÖNELİK TEHDİTLER

5.1. Savaşlar ve Silahlı Çatışmalar
Devletler ve silahlı gruplar arasındaki savaşlar, sivillerin yaşam hakkını en çok tehdit eden unsurlar arasındadır. Uluslararası insancıl hukuk, savaş sırasında sivillerin korunmasını zorunlu kılmaktadır.
5.2. Ölüm Cezası
Bazı ülkeler hala ölüm cezasını uygulamaktadır. Birleşmiş Milletler ve Avrupa Konseyi gibi uluslararası kuruluşlar, ölüm cezasının kaldırılmasını teşvik etmektedir.
5.3. Polis Şiddeti ve Yargısız İnfazlar
Bazı ülkelerde güvenlik güçleri tarafından keyfi öldürme olayları yaşanmakta, bu da yaşam hakkının açık bir ihlali olmaktadır.
5.4. Terörizm ve Organize Suçlar
Terör eylemleri ve organize suçlar, yaşam hakkını tehdit eden büyük faktörlerden biridir. Devletlerin, bu tehditleri ortadan kaldırırken hukukun sınırlarını aşmaması gerekmektedir.
5.5. Çevre Kirliliği ve İklim Değişikliği
Temiz suya, havaya ve sağlıklı bir çevreye erişim, yaşam hakkının ayrılmaz bir parçasıdır. Ancak çevre kirliliği, iklim değişikliği ve doğal kaynakların tahribi yaşam hakkını dolaylı olarak ihlal etmektedir.

7. YAŞAM HAKKININ GÜVENCE ALTINA ALINMASI İÇİN ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

Yaşam hakkını korumak, yalnızca devletlerin değil, uluslararası kuruluşların, sivil toplum örgütlerinin ve bireylerin ortak sorumluluğudur. Bu hakkın ihlal edilmesini önlemek için hukuki, siyasi, ekonomik ve sosyal alanda kapsamlı reformlar gerekmektedir.
7.1. Hukuki ve Siyasi Çözümler
7.1.1. Uluslararası Hukukun Güçlendirilmesi

Uluslararası hukuk mekanizmalarının daha etkin hale getirilmesi gerekmektedir. İnsan hakları ihlalleri konusunda devletlerin daha fazla hesap verebilir olması sağlanmalıdır.
Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM) gibi organlar, savaş suçları ve insanlığa karşı suçları daha etkin bir şekilde soruşturmalı ve cezalandırmalıdır.
Uluslararası sözleşmelere taraf olan ülkeler, bu sözleşmelere tam uyum sağlamalı ve iç hukuklarında bu kuralları uygulamalıdır.

7.1.2. Ölüm Cezasının Kaldırılması

Ölüm cezasını uygulayan ülkeler, bu cezayı kaldırmalı veya en azından uygulamayı askıya almalıdır.
Alternatif ceza sistemleri geliştirilerek insan haklarına daha uygun cezai yaptırımlar uygulanmalıdır.

7.1.3. Hukukun Üstünlüğünün Güçlendirilmesi

Bağımsız yargı sistemleri oluşturulmalı, hukukun siyasal baskılardan uzak bir şekilde işletilmesi sağlanmalıdır.
İnsan hakları ihlallerine karışan devlet görevlileri veya güvenlik güçleri bağımsız mahkemeler tarafından yargılanmalıdır.
Sivil toplumun hukukun üstünlüğünü izlemesi için daha fazla mekanizma oluşturulmalıdır.

7.1.4. Polis Şiddetinin Önlenmesi

Güvenlik güçlerine insan hakları eğitimi verilmeli, özellikle orantılı güç kullanımı konusunda farkındalık artırılmalıdır.
Bağımsız denetleme mekanizmaları oluşturularak polis şiddeti olayları soruşturulmalı ve failler cezalandırılmalıdır.

7.2. Ekonomik ve Sosyal Çözümler

7.2.1. Yoksullukla Mücadele

Yoksulluk, sağlık hizmetlerine erişimi zorlaştırarak ve sağlıksız yaşam koşullarına neden olarak yaşam hakkını dolaylı olarak tehdit etmektedir.
Devletler, sosyal güvenlik sistemlerini güçlendirerek bireylerin temel ihtiyaçlarını karşılamasını sağlamalıdır.
Eğitime erişim artırılmalı ve herkesin mesleki becerilerini geliştirebileceği fırsatlar sunulmalıdır.

7.2.2. Sağlık Hizmetlerine Erişim

Sağlık hakkı, yaşam hakkının ayrılmaz bir parçasıdır. Devletler, ücretsiz veya düşük maliyetli sağlık hizmetleri sunarak her bireyin temel sağlık hizmetlerinden yararlanmasını sağlamalıdır.
Aşı, ilaç ve temel tıbbi hizmetlere erişim küresel düzeyde eşitlenmelidir.
Pandemiler gibi küresel sağlık krizlerinde uluslararası iş birliği artırılmalıdır.

7.2.3. Çevre Politikalarının Güçlendirilmesi

Çevre kirliliği ve iklim değişikliği, insanların yaşam hakkını tehdit eden büyük sorunlardır.
Devletler, karbon salınımını azaltacak politikalar benimsemeli ve yenilenebilir enerjiye geçişi hızlandırmalıdır.
Ormanların ve su kaynaklarının korunması için küresel düzeyde ortak projeler yürütülmelidir.

7.3. Toplumsal ve Kültürel Çözümler
7.3.1. İnsan Hakları Eğitimi

İnsan hakları bilinci, eğitim sistemlerine entegre edilmeli ve çocuklardan yetişkinlere kadar herkes bu konuda bilinçlendirilmelidir.
Okullarda ve üniversitelerde insan hakları dersleri zorunlu hale getirilmelidir.

7.3.2. Medyanın ve Sivil Toplumun Rolü

Medya organları, insan hakları ihlallerini kamuoyuna duyurarak farkındalık yaratmalıdır.
Sivil toplum örgütleri, yaşam hakkının korunması için devlet politikalarını denetlemeli ve ihlalleri raporlamalıdır.

7.3.3. Toplumsal Barışın Güçlendirilmesi

Etnik, dini ve kültürel ayrımcılık gibi toplumsal çatışmaların önlenmesi, yaşam hakkının korunması için hayati önem taşımaktadır.
Devletler ve uluslararası kuruluşlar, barışçıl bir ortam sağlamak için diyalog mekanizmalarını desteklemelidir.

8. GELECEK PERSPEKTİFİ: YAŞAM HAKKININ KÜRESELLEŞEN DÜNYADAKİ ÖNEMİ

Küreselleşen dünyada, yaşam hakkı sadece devletlerin değil, küresel toplumun ortak bir meselesidir. Teknolojik gelişmeler, biyoteknoloji, yapay zeka ve çevresel değişiklikler, yaşam hakkına dair yeni tartışmalar doğurmaktadır.
8.1. Biyoteknoloji ve Yaşam Hakkı

Genetik mühendisliği, insan hayatının sınırlarını yeniden tanımlamaktadır. Ancak etik kaygılar nedeniyle bu teknolojilerin kötüye kullanılmaması gerekmektedir.
Klonlama, ötanazi ve yapay organlar gibi konular, yaşam hakkının felsefi ve hukuki boyutunu genişletmektedir.

8.2. Yapay Zeka ve Robotik Tehditleri

Otonom silah sistemleri (öldürücü yapay zeka) yaşam hakkını tehdit eden yeni unsurlar arasında yer almaktadır.
Devletlerin, yapay zekanın insan haklarına uygun şekilde kullanılmasını sağlayacak yasal çerçeveler oluşturması gerekmektedir.

8.3. Uzay Hukuku ve Yaşam Hakkı

Gelecekte insan kolonileri uzaya taşındığında, yaşam hakkının nasıl korunacağına dair yeni hukuki düzenlemelere ihtiyaç duyulacaktır.
Uzaydaki kaynak paylaşımı, insan hakları ihlalleriyle sonuçlanmamalıdır.

9. SONUÇ

Yaşam hakkı, insanın en temel ve dokunulmaz hakkıdır. Tarih boyunca bu hak çeşitli şekillerde ihlal edilse de modern hukuk sistemleri, uluslararası sözleşmeler ve insan hakları örgütleri yaşam hakkını koruma yolunda büyük ilerlemeler kaydetmiştir.
Ancak günümüzde savaşlar, ölüm cezası, polis şiddeti, çevre kirliliği, sağlık hizmetlerine erişimsizlik, yoksulluk ve teknolojik tehditler gibi birçok unsur hala yaşam hakkını tehdit etmektedir.
Bu nedenle:

Devletler yaşam hakkını korumak için güçlü politikalar oluşturmalı,
Uluslararası kuruluşlar insan hakları ihlallerine karşı etkin yaptırımlar uygulamalı,
Bireyler ve sivil toplum örgütleri farkındalık oluşturarak bu hakkın korunmasına katkıda bulunmalıdır.

Yaşam hakkının tam anlamıyla korunabildiği bir dünya, barışın, adaletin ve insan onurunun temel taşlarından biri olacaktır.

Ferhat Çelik
Naxçıvan Dövlət Universiteti

Manevr.az