Aqşin Yenisey yazır...

Məşhur ingilis ateist yazar Riçard Doukinz “Tanrı illüziyası” kitabına yazdığı ön sözdə ABŞ-ın verdiyi ciddi qərarlarda iki siyasi iradənin həlledici rolundan bəhs edir: yəhudilər və yevangelistlər. ABŞ-da bu iki lobbi xalq iradəsinin gizli adlarıdır. ABŞ demokratiyasında xalq iradəsinin bir illüziya olduğuna dair söhbəti bir az sonraya saxlayaq.

Dünən sosial şəbəkələrdə Azərbaycanda insanların bir pirdə hansısa seyidin qaloşunu yalayıb şəfa dilədiyini əks etdirən görüntülər yayıldı. Dünyada bu cür batil inanclar tək bizdə mövcud deyil; Hindistanda Karni Mata məbədində insanlar siçanlara sitayiş edirlər, yaxud yəhudilər yüz illərdir ki, “Ağlama divarı”nın dibində göz yaşı tökürlər, Tom Kruz, Con Travolta kimi məşhurların tapındığı, dünyada 10 milyondan çox üzvü olan müasir Saentologiya inancı var ki, qalaktikanı Xenu adlı bir kişinin yaratdığına inanırlar.

Biz bu yazıda müqəddəsliyin birdən-birə qaloş səviyyəsinə endirilməsinə toxunmayacağıq, çünki hər inanan üçün inandığı məlum-naməlum obyekt “razmer”indən asılı olmayaraq, müqəddəsdir və bizim borcumuz inanmasaq da, hörmət etməkdir.

Sualımız belə olacaq; təkcə müqəddəslikdirmi bu gün Azərbaycanda qaloş səviyyəsinə endirilən?

Bu günlərdə Şərqin ilk demokratik respublikası olan ADR-in yaranmasının 101 illiyini qeyd etdik. Demokratik respublikaya qədər Azərbaycanda Şərqin ilk simfoniya, ilk teatr, ilk opera kimi bir çox “ilk”lərinə imza atılmışdı, “Demokratik respublika” sonuncu “ilk”imiz idi. Amma görünən o ki, müsəlman Şərqinin “ilk”lərinə imza atmaq da bir iş deyilmiş. Üzeyir Hacıbəyovdan başlayan yol gəlib Üzeyir Mehdizadəyə dirəndi, “O olmasın, bu olsun”la açılan yol “Şəmi-Şöşü” ilə başa çatdı. Mən hələ Əhməd bəy Ağaoğlu kimi bir intellektualın yolunu su yoluna döndərmiş günümüzün ağzısöyüşlü siyasi dəmşalaqlarının adını çəkmirəm ki, ayıb olar.

Əslində, bu gün “qaloş” pirində baş verənlər mənim subyektiv qənaətimi özüm üçün bir daha təsdiqlədi ki, Azərbaycanda xalq iradəsi ilə heç bir sahədə uğura imza atmaq olmaz. Milli şüurumuz bütdən kosmosa uzanan metafizik yolu qət etməkdə aciz olduğu kimi, şəxsiyyət amilini sistemlə əvəz edəcək səviyyəyə də gəlib çatmayıb. Onun gücü hələlik sistemləri deyil, şəxsiyyətləri bir-biri ilə müqayisə edəcək qədərdir.

Ümid çoxluğun deyil, azlığın iradəsinədir. 1918-ci ildə Azərbaycanda buna görə demokratik azlığın hakimiyyətinə əsaslanan Şumpeterian demokratiyası seçilmişdi. Seçki anlayışı olmayan xalqın qanunvericilikdən uzaq tutulması, atasını tarixin mühakiməsindən qorumaq istəyən xalq yazıçımız demiş, zamanın tələbi idi.

1992-ci ildə tətbiq olunan populist demokratiyanı isə seçki mədəniyyəti olmayan xalq dəstəbazlıq kimi başa düşdü. Nəticə: torpaqlar itirildi, millət düşmənsiz qalan əfqanlar kimi silahlı dəstələr yaradıb bir-birinə girdi.

Çünki elementar təhsil savadına mobil telefonlarla da yiyələnməyin mümkün olduğu, qaloşdan, darbalaqdan antibiotik şəfa gözləməmək üçün heç bir təhsil bazasına ehtiyacın olmadığı bir dövrdə qaloşa tapınan insanlarımız demokratiyanı nə üçün istədiyini bilmirdi.

Çünki modern düşüncə sistemlərinin varlığından xəbərsiz idi, beynindəki dini monotonluq onu hər şeyi allah-şeytan, ağ-qara qarşıdurmasının həyatdakı proeksiyası kimi qavramağa məcbur edirdi.

Qaloş söhbəti bir daha göstərdi ki, çoxluq hələ də şair Moşu kimi qafiyə problemi yaşayır.

Türk yazar Sabit Kamal Bayıldıran “Varlıq” jurnalındakı bir yazısında “kimin dövləti” deyə bir suala cavab axtarır: “Türk dövlətləri”, “ərəb dövlətləri” deyirik, amma bu adlandırmanı heç vaxt müzakirə etmirik. Məsələn, Osmanlı türk dövləti idimi? Bu dövlətə cümhuriyyətçilər və islamçılar fərqli əsaslarla sahib çıxırlar. Yeni İttihatçılar da padşahların analarının başqa xalqlardan olduğunu, Osmanlı dəftərxanasından müxtəlif mətnləri nümunə göstərərək Osmanlının türkü aşağıladığını söyləyib onu rədd edərlər”.

Ona görə də Atatürk adında “demokratiya” kəlməsi keçməyən Türkiyə Cümhuriyyətini “nə mutlu türküm deyənə” hayqırışı üzərində qurdu.

Başqa bir paraqraf: “Böyük Fransa İnqilabına qədər Fransa bir xristian dövləti idi; İnqilabdan sonra fransız dövlətinə çevrildi. Çünki inqilabdan əvvəl Fransa xalqı özünü xristian kimliyi ilə tanıyırdı, millət olmaq bir prosesdir və bu proses kapitalizmi doğurur”.

Yaxud: “Abbasilər bir ərəb dövləti deyildi, bir islam dövləti idi. Ərəblərdə millətləşmə Baas partiyasından sonra başladı” (Baas - 1947-ci ildə Suriyada ərəb millətçiliyi ideyası üzərində qurulan siyasi partiya).

Hər üç nümunədə biz eyni şeyi görürük: imperativ quruluşlardan millətçi rejimlərə keçidi. 1918-ci il biz nədən “direk” demokratiyaya keçmək istədik? Bəlkə də, XXI əsrdə IX əsrin Abbasilərinə, XVIII əsrin Yakobinlərinə baxıb dövlət anlayışı haqqında düşünmək kənardan bir az qocafəndilik kimi görünə bilər. Ancaq yaşadığımız coğrafiyada, deyəsən, bizdən başqa heç kim XXI əsrdə yaşadığını iddia etmir axı; hamı ölülərini dirildir, heç kim XXI əsrdir deyib öz tarixi, gələcəyi üzərində eksperiment aparmaq istəmir.

Bunları yazmaqda demək istədiyim odur ki, əgər hətta qarpız seçərkən də vətəndaşdan müəyyən bilgi və təcrübə tələb olunursa, siyasi seçim edərkən niyə belə bir bilgi və təcrübəyə ehtiyac olmasın? Yaxud hətta universitet oxumuş gənclərinin yetmiş faizinin valideynlərinin köməyi və ya görücü üsulu ilə evləndiyi, yəni özünə ər, arvad seçməkdə aciz qaldığı bir cəmiyyətə kimlərsə özünü müqəddəs “qaloş” kimi soxuşdura bilməzmi?

Onda belə çıxır ki, Avropada Dante humanizmindən tutmuş Da Vinçi ixtiralarına, Erazumusun araşdırmalarından tutmuş Rable sarkazmına, Lüter reformasiyasından tutmuş Kantın tənqidinə qədər bütün yazılanlara ehtiyac yox imiş ki. Xalq onlarsız da seçə-seçə öyrənəcəkmiş. Və görəsən, 1918-ci ildə Azərbaycanda Şumpeterian demokratiyası deyil, populist demokratiya tətbiq olunsaydı, xalq Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dediklərini anlayıb ona səs verərdimi?

1775-1780-ci illərdə baş verən Azadlıq Müharibəsindən sonra nə üçün Corc Vaşinqton və Benjamin Franklinin rəhbərlik etdiyi konqres ABŞ dövlətinin heç bir xristian təməlləri üzərində qurulmadığını elan etdi? Axı orada azadlıq mübarizəsi aparan xalq dindar idi? Çünki ABŞ ştatları Anqlikan kilsəsindən asılı olan lüteranlar, baptistlər, presviterianlar, kvakerlərlə dolu idi və İngiltərə kilsənin əli ilə hər an bu adamları öz maraqlarına yönəldə bilərdi. Halbuki “Boston çay dəstgahı”nı təşkil edən və ingilislərin Hindistandan gətirib Amerikada satmaq istədikləri çayı gəmilərə hücum edərək dənizə tökənlər də bu lüteranlar, baptistlər, presviterianlar, kvakerlər idilər.

“Boston çay dəstgahı” ABŞ demokratiyasının xəlqi, hissi-emisonal səviyyəsi idi, xristianlıqdan imtina bu demokratiyanın rasional, praqmatik səviyyəyə keçdiyini təsdiqlədi. ABŞ-ın qurucu ataları xalqın inancına zidd olan bu praqmatik qərarları ilə “xalq iradəsi”nə öz yerini göstərdilər.

Bəlkə də, o, “dəmir əl” olmadığı üçün Şərqin ilk demokratik respublikası, Şərqin həm də son demokratik respublikası oldu, çünki Atatürkün “diktator” demokratiyası xaric bizim demokratiya Şərqdə heç kimin vecinə olmadı. Böyük Fransa İnqilabı bütün Avropanı çalxalasa da, Şərqdə heç bir ölkə bizə baxıb demokratiya yolunu seçmədi. Əksinə, biz demokratikləşdikcə, qonşularımız daha da totalitarlaşdılar, avtoritarlaşdılar, millətçi oldular, dinçi oldular.

Biz bu gün də toplum olaraq demokratiya, azadlıq anlayışı kimi məsələlərdə meydan eyforiyasından, “qaloş” sadəlövhlüyündən uzağa gedə bilməmişik. Özünü demokrat hesab edən hər kəsin əlində əks fikirli başa çırpacağı bir daş var. Dindarlar bağırır ki, dinimizi qurdalamayın! Demokratiyaya din kimi sorğulamadan inanan demokratlar söyür ki, demokratiya haqqında susun! Millətçilər hədələyir ki, “nu, poqodi!” Halbuki bir qızla evlənəndə yazığın yeddi arxa dönənini araşdırır bizim bu mütləqiyyətçi adamlar. İş anlayışlara, düşüncələrə, inanclara gələndə dəymə, toxunma, araşdırma!

Dəyməyəndə, toxunmayanda, araşdırmayanda da millət gedib qara bir qaloşun “işığına” yığışır.

Salman Rüşdi yazır ki, ingilislər gələnə qədər hindlilər Tac-Mahaldan ayaqyolu kimi istifadə edirdilər. Müstəmləkəçilik yava şeydir, bu, öz yerində, ancaq müqayisə üçün ondan yaxşısı da yoxdur.

Demək ki, problem allah ideyasında deyilmiş: sən onu protestantlar kimi iqtisadi təşəbbüskarlığın səbəbi olaraq göstərib heç nədən sərvətlər ölkəsi də yarada bilərsən, müsəlmanlar kimi sərvətlər ölkəsində hər tinbaşı oturdub yoxsulluğun zarıyan ağzı ilə diləndirə, əl açdıra da bilərsən.

Bəlkə də, buna görə Corc Vaşinqton xalqın iradəsinin ziddinə olaraq 1796-cı ildə ABŞ dövlətinin heç bir mənada xristian ənənələri üzərində qurulmadığını elan etmişdi.

Manevr.az