Giriş

Uyuşmazlıklar, toplumsal hayatın kaçınılmaz bir parçasıdır ve bireyler, şirketler veya devlet kurumları arasında çeşitli nedenlerle ortaya çıkabilir. Geleneksel mahkeme süreçleri uzun sürebilmekte, taraflara ekonomik ve psikolojik yük getirmekte ve ilişkileri zedeleyebilmektedir. Bu nedenle, alternatif uyuşmazlık çözüm yolları günümüzde büyük önem kazanmıştır. Bu yöntemlerden en etkili olanlarından biri arabuluculuk yöntemidir. Arabuluculuk, tarafların bir üçüncü kişi (arabulucu) yardımıyla kendi çözümlerini ürettikleri, mahkeme dışı bir uyuşmazlık çözüm yoludur.

Bu makalede, arabuluculuğun kavramsal çerçevesi, temel ilkeleri, avantajları, hukuki niteliği ve Azerbaycan’daki yasal düzenlemeleri detaylı olarak ele alınacaktır.

1. Arabuluculuğun Tanımı ve Unsurları

Arabuluculuk, tarafların karşılıklı anlaşmaya varmak amacıyla, tarafsız bir üçüncü kişinin (arabulucu) yardımıyla görüşmeler yürüttüğü, gönüllülük esasına dayanan bir uyuşmazlık çözüm yöntemidir. Bu yöntem, mahkeme süreçlerine kıyasla daha hızlı, daha düşük maliyetli ve esnek bir çözüme ulaşılmasını sağlar.

Arabuluculuğun temel unsurları şunlardır:
• Taraflar: Uyuşmazlık içinde bulunan kişilerdir. Sürecin merkezinde yer alırlar.
• Arabulucu: Tarafsız bir üçüncü kişi olup, müzakereleri yönetir ve tarafların anlaşmaya varmalarını kolaylaştırır. Ancak karar verici değildir.
• Gizlilik: Arabuluculuk sürecinde yapılan görüşmeler mahremdir ve hukuki süreçlerde delil olarak kullanılamaz.
• Gönüllülük: Taraflar, sürece kendi istekleriyle katılır ve anlaşmaya varma konusunda özgürdür.
• Esneklik: Mahkeme süreçlerinden farklı olarak tarafların ihtiyaçlarına uygun özel çözümler üretilebilir.

2. Arabuluculuğun Temel İlkeleri

Arabuluculuk sürecinin adil, etkin ve güvenilir olabilmesi için bazı temel ilkeler çerçevesinde yürütülmesi gerekmektedir:
1. Gizlilik İlkesi: Tarafların açıklamaları ve sundukları belgeler mahrem tutulur.
2. Tarafsızlık ve Bağımsızlık İlkesi: Arabulucu, hiçbir tarafın lehine ya da aleyhine hareket etmemelidir.
3. İradi Katılım İlkesi: Taraflar, sürece zorla değil, tamamen gönüllü olarak katılır.
4. Eşitlik İlkesi: Tüm taraflara eşit hak ve söz hakkı tanınmalıdır.
5. Hukuka ve Ahlaka Uygunluk İlkesi: Süreç, mevcut yasal düzenlemelere ve kamu düzenine uygun olmalıdır.

3. Arabuluculuğun Avantajları

Arabuluculuk, geleneksel mahkeme süreçlerine kıyasla önemli avantajlar sunmaktadır:
• Daha Hızlıdır: Mahkemelerde yıllarca sürebilecek davalar, arabuluculuk yoluyla birkaç hafta veya ay içinde çözülebilir.
• Maliyetleri Düşürür: Yargılama giderleri ve avukat ücretlerine kıyasla daha düşük maliyetlidir.
• İlişkileri Korur: İş dünyasında, aile hukukunda ve ticari uyuşmazlıklarda tarafların ilişkisini sürdürmesine yardımcı olur.
• Tarafların Memnuniyetini Artırır: Taraflar kendi çözümlerini ürettikleri için anlaşmadan daha fazla memnuniyet duyarlar.
• Esnektir: Hukuki prosedürlerden bağımsız olarak, tarafların ihtiyaçlarına uygun çözümler geliştirilebilir.

4. Hukuki Niteliği ve Azerbaycan’daki Arabuluculuk Mevzuatı

Azerbaycan’da arabuluculuk, modern hukuk sisteminin önemli bir parçası olarak kabul edilmektedir. 2019 yılında kabul edilen “Arabuluculuk Hakkında Azerbaycan Cumhuriyeti Kanunu” ile arabuluculuk sürecine ilişkin yasal çerçeve oluşturulmuştur.

• İhtiyari Arabuluculuk: Taraflar, mahkemeye gitmeden önce veya mahkeme sürecinin herhangi bir aşamasında arabuluculuk yoluna başvurabilirler.
• Zorunlu Arabuluculuk: Azerbaycan’da iş hukuku, aile hukuku ve ticaret hukuku alanındaki bazı davalarda, mahkemeye başvurmadan önce arabuluculuğun zorunlu hale getirildiği düzenlemeler bulunmaktadır.
• Arabulucu Kimdir?: Arabulucu, devlet tarafından belirlenen eğitim ve sertifikasyon süreçlerini tamamlamış ve resmi sicile kayıtlı bir hukukçu veya uzman olabilir.

5. Arabuluculuk ile Tahkim ve Mahkeme Sürecinin Karşılaştırılması

Arabuluculuk, tahkim ve mahkeme süreçleri arasında önemli farklar bulunmaktadır. Arabuluculuk, tarafların uzlaşarak kendi çözümlerini üretmesini sağlarken, tahkim ve mahkeme süreçleri bağlayıcı bir karar ile sonuçlanır. Mahkemeler genellikle uzun süren ve masraflı süreçler olup, taraflar arasındaki ilişkileri olumsuz etkileyebilir. Tahkim ise mahkemeye kıyasla daha hızlı ve gizli bir süreç olsa da, tarafların çözüm üzerinde tam kontrol sahibi olmaması nedeniyle esneklik açısından arabuluculuğa göre daha sınırlıdır.

Arabuluculuk, sürecin tamamen gizli olması, tarafların mahkeme masraflarına kıyasla daha düşük maliyetle uyuşmazlıklarını çözebilmesi ve esneklik sağlaması nedeniyle avantajlıdır. Ancak, arabuluculuk süreci anlaşma ile sonuçlanmazsa taraflar mahkemeye gitmek zorunda kalabilir. Buna karşın, mahkeme ve tahkim süreçleri bağlayıcı ve nihai kararlar üretir.

Bu farklılıklar göz önüne alındığında, özellikle iş dünyası, aile hukuku ve ticari anlaşmazlıklarda arabuluculuğun, mahkeme ve tahkime göre daha avantajlı olduğu söylenebilir.
6. Sonuç ve Değerlendirme

Arabuluculuk, modern hukuk sistemlerinde alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemleri arasında en hızlı ve en düşük maliyetli çözümlerden biridir. Mahkemelerin iş yükünü azaltması, taraflar arasında uzlaşıyı teşvik etmesi ve uzun vadeli ilişkilerin korunmasına yardımcı olması nedeniyle her geçen gün daha fazla tercih edilmektedir.

Azerbaycan’da arabuluculuğun gelişimi için belirli adımların atılması gerekmektedir. Öncelikle, arabuluculuk kültürünün yaygınlaştırılması ve toplumun bu süreç hakkında bilinçlendirilmesi önemlidir. Hukukçular ve arabulucular için düzenlenen eğitim programlarının kalitesinin artırılması ve profesyonel standartların güçlendirilmesi de sürecin etkinliğini artıracaktır. Ayrıca, zorunlu arabuluculuk kapsamının genişletilmesi, daha fazla uyuşmazlığın mahkemeye gitmeden çözülmesine katkı sağlayacaktır.

Arabuluculuğun etkin bir şekilde uygulanabilmesi için hukuki bağlayıcılığın güçlendirilmesi gerekmektedir. Taraflar arasında varılan anlaşmaların yasal olarak daha güvenilir hale getirilmesi, sürecin daha fazla tercih edilmesini sağlayacaktır.

Sonuç olarak, arabuluculuk Azerbaycan hukuk sistemi içerisinde önemli bir yer edinmekte ve gelecekte daha yaygın hale gelmesi beklenmektedir. Bu sistemin etkinliğinin artırılması, hukuk sistemine olan güveni güçlendirecek ve tarafların daha hızlı, ekonomik ve barışçıl bir şekilde uyuşmazlıklarını çözmesine katkıda bulunacaktır.

Ferhat Ekinci
Naxçıvan Dövlət Universiteti

Manevr.az