Konstitusiya Hüququnda Suverenlik

Suverenlik (türkçə egemenlik, ingiliscə sovereign, fransızca souveraineté, almanca souveränität, rusca suverenitet – ali hakimiyyət) termini ilk dəfə XVI əsrdə fransız hüquqşünası Jan Boden tərəfindən istifadə edilmişdir. O, bu anlayışı kral mütləqiyyətinin əsaslandırılması üçün işlətmişdir. Jan Boden “Dövlətin altı kitabı” adlı əsərində suverenliyi “vətəndaşlar üzərindəki ən yüksək, mütləq və davamlı güc” kimi izah etmişdir. Bodenə görə, suverenlik "əmr etmə və təzyiq etmə gücü"dür.

Daha sonralar, XVIII-XIX əsrlərdə konstitusionalizmin inkişafı ilə suverenlik anlayışı demokratiyanın əsas prinsiplərindən birinə çevrildi.

Müasir dövrdə isə suverenlik, dövlətin heç bir xarici müdaxilə olmadan öz daxili işlərini idarə etmə, qərar qəbul etmə və müstəqilliyini qoruma qabiliyyətidir. Bu anlayış, dövlətin bütün fəaliyyətlərinin müstəqil olduğunu və yalnız öz qanunlarına tabe olduğunu göstərir. Suverenlik, həmçinin dövlətin özünü təmsil etməsi, öz ərazisində ən yüksək hüquqi gücə malik olması və öz sərhədlərində tam hakimiyyətə sahib olması deməkdir.

Dövlətin suverenliyi, onun beynəlxalq aləmdə müstəqil olaraq fəaliyyət göstərməsinə və digər dövlətlərlə münasibət qurmasına imkan verir. Suverenlik, həmçinin daxili hüquqi və idarəetmə sistemlərinin sərbəst şəkildə müəyyənləşdirilməsini, iqtisadi və sosial siyasətlərin özünün təyin etməsini təmin edir. Bu, dövlətin müstəqil şəkildə qərarlar qəbul etməsinə və öz xalqının iradəsini həyata keçirməsinə şərait yaradır.

Konstitusiya hüququna əsasən, suverenlik yalnız dövlətin hüquqi müstəqilliyini deyil, həm də dövlətin içindəki və xaricindəki bütün sahələrdə öz qanunlarını və qərarlarını tətbiq etmə gücünü ifadə edir. Bu anlayışın qorunması, həm daxili, həm də beynəlxalq arenada dövlətin tamamilə müstəqil olmasına xidmət edir.

Konstitusiya, dövlətin siyasi və hüquqi quruluşunun əsasını təşkil edən və dövlətin suverenliyini qoruyan ən yüksək hüquqi sənəddir. Konstitusiyanın məzmunu və tərkibi, dövlətin suverenliyini təmin edən qaydaları müəyyənləşdirir. Dövlətin suverenliyi, ilk növbədə, konstitusional normativlərə əsaslanaraq təsbit edilir. Bir ölkənin konstitusiyası, onun suverenliyinin qorunmasını və inkişafını təmin edən prinsipləri müəyyən edir. Məsələn, dövlətin suverenliyi yalnız öz xalqının iradəsi ilə məhdudlaşır və xalqın iradəsi konstitusiyaya əsaslanır.

Konstitusiyanın fundamental prinsipləri, dövlətin müstəqilliyini, ərazi bütövlüyünü, hüquqi və siyasi suverenliyini qorumağa yönəlir. Əksər ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda, konstitusiya dövlətin suverenliyini qorumaq məqsədilə bir sıra normativlər və mexanizmlər müəyyən edir. Bu mexanizmlər dövlətin müxtəlif sahələrdə, o cümlədən beynəlxalq münasibətlərdə və daxili idarəetmədə müstəqilliyini təmin etməyə kömək edir.

Beynəlxalq hüquq, dövlətlərin qarşılıqlı münasibətlərini tənzimləyən qaydalar toplusu olmaqla yanaşı, dövlətin suverenliyi ilə əlaqədar bir sıra prinsipləri nəzərdə tutur. Dövlətlər arasında münasibətlərdə suverenlik prinsipinin qorunması və bu prinsipin beynəlxalq təşkilatlar və müqavilələr vasitəsilə tənzimlənməsi vacibdir. Bir çox beynəlxalq müqavilələr və konvensiyalar, dövlətlərin müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərmə hüququnu tanıyır və buna hörmət edir.

Ancaq bəzi hallarda beynəlxalq hüquq dövlətin suverenliyini məhdudlaşdıran bir sıra qaydaları da müəyyən edir. Məsələn, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən qəbul edilən qətnamələr, beynəlxalq hüququn müəyyən prinsiplərini pozan dövlətlərə qarşı sanksiyalar tətbiq etməyi nəzərdə tutur. Bu, beynəlxalq münaqişələr və hərbi müdaxilələr zamanı suverenliklə bağlı çətinliklər yarada bilər.

Dövlətin Suverenliyinin Qorunması

Dövlətin suverenliyinin qorunması üçün konstitusiya və hüquq mühafizə orqanları mühüm rol oynayır. Konstitusiya, dövlətin suverenliyinin pozulmasına qarşı mexanizmlər təqdim edir və buna görə də hüquqi sistemin düzgün tətbiqi vacibdir. Dövlətin suverenliyinin pozulması halları, beynəlxalq münaqişələr, daxili siyasi qeyri-sabitlik və ya iqtisadi asılılıq şəraitində daha çox baş verə bilər.

Suverenliyin qorunması yalnız hüquqi səviyyədə deyil, həm də ictimai və siyasi səviyyədə həyata keçirilməlidir. Dövlətin xalqı, suverenliyini qorumağa və möhkəmləndirməyə çalışmalıdır. Suverenlik yalnız dövlətin hüquqi müstəqilliyi ilə deyil, həm də milli birliyini və xalqın iradəsini təcəssüm etdirən sosial və siyasi müstəvidə də təmin edilməlidir.

Konstitusiya və suverenlik anlayışı bir-biri ilə sıx bağlıdır. 2025-ci ilin "Konstitusiya və Suverenlik ili" elan edilməsi, dövlətin suverenliyini qorumağa və inkişaf etdirməyə yönəlmiş yeni bir mərhələnin başlanğıcıdır. Bu il, həm hüquqşünaslar, həm də cəmiyyət üçün suverenlik məsələlərinin əhəmiyyətini bir daha anlamağa, öyrənməyə və inkişaf etdirməyə yönəlmiş bir fürsət olacaq. Dövlətin suverenliyi, yalnız konstitusiyaların yazılı qaydalarla deyil, eyni zamanda xalqın ruhu ilə qorunur. Bu səbəbdən, hər bir dövlətin suverenliyinin təməl prinsipləri həm hüquqi, həm də siyasi baxımdan daim diqqət mərkəzində saxlanmalıdır.