Xülasə:

Kosmos artıq yalnız elmi araşdırma sahəsi deyil, həm də siyasi və iqtisadi maraqların toqquşduğu yeni bir müstəvidir.
Lakin, burada mülkiyyət hüququndan tutmuş, cinayət məsuliyyətinə qədər bir çox hüquqi boşluq mövcuddur. Ulduzlararası mübahisələrin qarşısını almaq üçün beynəlxalq hüquq daha çevik və konkret qaydalarla gücləndirilməlidir. Dövlətlər və özəl şirkətlər arasında rəqabət artdıqca, kosmosun ədalətli və davamlı idarə olunması üçün yeni beynəlxalq müqavilələr şərtdir. Gələcəyin hüquqi çərçivələri, insanlığın kosmosda dinc və hüquqi əsaslarla yaşamasını təmin etməlidir. Giriş

1. Kosmosda mülkiyyət hüququnun təsbit edilməsi Beynəlxalq Kosmos Müqaviləsi 1967-ci ildə qəbul edilərək kosmosun bütün insanlıq üçün sərbəst istifadəsini təmin etmişdir. Müqavilə kosmosda dövlətlərin suverenlik iddialarını qadağan edir və kosmosun ümumi irs olaraq qalmasını təmin edir. Kosmik resursların istifadəsi, kosmosdan təbii resursların, məsələn, asteroidlərdən mineralların və ya Ayın su ehtiyatlarının çıxarılması və gələcək kosmik tədqiqat və yaşayışın dəstəklənməsi prosesidir. Əmlak resursları isə kosmosda xarici mülkiyyətin hüquqi sahəsini, bu resursları kimlərin istifadə edib faydalana biləcəyini müəyyən edən qanunvericiliyi ifadə edir. Kosmosda mülkiyyət iddiaları ilə bağlı müxtəlif məsələlərə toxunulur. Kosmosda heç bir ölkə ərazi mülkiyyətinə iddia edə bilməz və kosmosu yalnız bəşəriyyətin ümumi maraqları üçün istifadə etməlidir. Lakin, mülkiyyətlə bağlı bəzi suallar hələ də açıq qalır. Məsələn, kosmosda resursların istifadəsi ilə bağlı iddialar, xüsusən asteroidlərdən və digər kosmik cisimlərdən resursların çıxarılması məsələsi hüquqi və etik mübahisələrə səbəb olur.

2. Kosmosda resursların istifadəsi və bölgüsü Kosmik mədənçilik, asteroitlərdən və digər kosmik cisimlərdən resursların çıxarılması prosesidir. Bu sahə hələ beynəlxalq hüquqda tam tənzimlənməyib, çünki mövcud mübahisələr resursların mülkiyyət hüquqları və “bütün insanlıq üçün ortaq miras” prinsipi üzərində cəmlənir. Müxtəlif ölkələr, məsələn ABŞ və Lüksemburq, öz milli qanunvericilikləri ilə kosmik mədənçiliyi tənzimləyirlər. Beynəlxalq hüquq sahəsi, kosmosda asteroidlərdən resursların çıxarılmasını və istifadəsini tənzimləyir. Bu sahə, asteroidlərin mülkiyyəti və istifadə hüquqlarını müəyyənləşdirmək üçün beynəlxalq hüququn inkişafını tələb edir. Hazırda, kosmosda resursların istifadəsi ilə bağlı heç bir konkret beynəlxalq müqavilə olmaması, fərqli ölkələr və özəl şirkətlər arasında mübahisələrə səbəb olur.

3. Kosmos Cinayətlərinin hüquqi cəhətdən yaradılması Kosmosda törədilən cinayətlərin məsuliyyəti hələ də beynəlxalq hüquqda tam tənzimlənməmişdir. Kosmosda cinayət fəaliyyətinin kimə aid olacağı və necə mühakimə ediləcəyi ilə bağlı hüquqi çərçivələr yaradılmalıdır. Kosmik zibillər, kosmosda istifadə olunmayan, işlək olmayan və təhlükə yaradan cisimlərdir. Bu zibillər raketlərin, peyklərin və digər kosmik obyektlərin xarabalıqlarıdır.Beynəlxalq hüquq, kosmik zibillərdən qaynaqlanan riskləri azaldmaq üçün ölkələri məsuliyyət daşımağa çağırır. Kosmik məsuliyyət prinsipi, bu zibillərin yaratdığı ziyan üçün müvafiq dövlətlərin hüquqi cavabdehliklərini müəyyən edir. Nəticə Kosmos hüququnun inkişafı, resursların ədalətli istifadəsi və cinayət məsuliyyətinin tənzimlənməsi üçün beynəlxalq əməkdaşlıq vacibdir. Mülkiyyət hüquqları və resursların bölüşdürülməsi sahəsində daha aydın hüquqi çərçivələr yaradılmalıdır. Bu addımlar, kosmosda təhlükəsiz və ədalətli fəaliyyətin təmin olunmasına kömək edəcəkdir.

İstifadə edilən mənbələr

1. Space Law and Criminal Responsibility by James M. P. May
2. Beynəlxalq Kosmos Müqaviləsi (1967) 3. "Space Resource Utilization and Property Rights:Michael J. Listnerdir.
4.”Outer Space Treaty and Ownership Claims in Space” Francis Lyall
5.”Space Mining: Legal Aspects of Resource Extraction from Asteroids” Ram S. Jakhu
6. ”Space Law and Criminal Responsibility” Michael J. Listner

Zilan Məmmədova
Naxçıvan Dövlət Universiteti
hüquqşünaslıq ixtisası tələbəs.

Manevr.az