XÜLASƏ:
İnternetin inkişafı həyatımızı asanlaşdırsa da, eyni zamanda yeni təhlükələr də yaradıb. Kiber cinayətlər – fırıldaqçılıq, şəxsi məlumatların oğurlanması, haker hücumları və kiberbulyinq kimi müxtəlif formalar alaraq geniş yayılıb. Bu cinayətlər fərdlərə, şirkətlərə və hətta dövlət qurumlarına ciddi ziyan vura bilər.
Məqalədə kiber cinayətlərin əsas növləri, onların yaratdığı təhlükələr və bu hallarla mübarizə yolları araşdırılır. Eyni zamanda, Azərbaycan qanunvericiliyində və beynəlxalq səviyyədə bu cinayətlərə qarşı tətbiq edilən hüquqi mexanizmlər təhlil olunur.Kiber cinayətlərin qarşısını almaq üçün fərdi təhlükəsizlik tədbirləri, dövlətin hüquq-mühafizə orqanlarının rolu və ictimai maarifləndirmə tədbirləri vacibdir. İnsanlar onlayn mühitdə təhlükəsizlik qaydalarına əməl etməli, güclü şifrələrdən istifadə etməli və şübhəli linklərə diqqət yetirməlidirlər. Hüquqi çərçivələrin gücləndirilməsi və beynəlxalq əməkdaşlıq isə bu mübarizədə əsas faktorlardan biridir.

1. Giriş
kompüteri və ya kompüter şəbəkəsini əhatə edən cinayətdir. Kompüter cinayətin törədilməsində istifadə edilmiş ola bilər və ya hədəf ola bilər. Kibercinayət kiminsə təhlükəsizliyinə və ya maliyyəsinə zərər verə bilər.Kibercinayətkarlıq rəqəmsal cihazlardan və ya şəbəkələrdən istifadə etməklə həyata keçirilən cinayətkar fəaliyyətlərin geniş spektrini əhatə edir. Bu cinayətlər fırıldaqçılıq, şəxsiyyət oğurluğu, məlumatların pozulması, kompüter virusları, dələduzluq və digər zərərli fəaliyyətləri genişləndirmək üçün texnologiyadan istifadəni əhatə edir. Kibercinayətkarlar icazəsiz giriş əldə etmək, həssas məlumatları oğurlamaq, xidmətləri pozmaq və fərdlərə, təşkilatlara və hökumətlərə maliyyə və ya nüfuz yönündən zərər vurmaq üçün kompüter sistemləri və şəbəkələrindəki boşluqlardan istifadə edir.

2. Kiber Cinayətlərin Növləri
Avropa Şurasının 2001-ci il “Kibercinayətkarlıq haqqında Budapeşt Konvensiyasına” əsasən kibercinayətləri 5 əsas qrupa bölmək olar:
1) Kompüter məlumatları və sisteminin konfidensiallığı, bütövlüyü və onlara çatımlılıq, o cümlədən qeyri-qanuni çıxış, qeyri-qanuni ələ keçirmə, verilənlərə müdaxilə, sistemə müdaxilə və s. əleyhinə olan kibercinayətlər;
2) Kompüterdən istifadə ilə əlaqəli, yəni kompüterin cinayəti törətmə vasitəsi kimi, xüsusilə informasiya ilə manipulyasiya vasitəsi kimi törədilən kibercinayətlər. Bu qrupa əsasən kompüter dələduzluğu və kompüter saxtakarlığı aiddir.
3) Kontentlə, yəni kompüter şəbəkəsində yerləşdirilmiş verilənlərin məzmunu ilə əlaqədar kibercinayətlər.
4) Müəllif hüquqlarının və əlaqədar hüquqların pozulması ilə bağlı olan cinayətlər;
5) İctimai təhlükəsizliyə təcavüzlə bağlı olan cinayətlər, bu kateqoriyaya kiberterrorizm və terror məqsədləri ilə kiberməkandan istifadə olunması aid edilir.

3. Kiber Cinayətlərdən Qorunma Yolları
1)Proqram təminatınızı daim yeniləyin
Kiberhücumdan qorunmaq üçün vacib olan tədbirləri açıqlayan R.Əliyev demişdir ki, ilk növbədə, proqram təminatını daim yeniləmək və ən son versiyadan istifadə etmək lazımdır.
2)Mürəkkəb şifrələrdən istifadə edin
Təhlükəsizliyin ən önəmli amillərindən birinin şifrələr olduğunu vurğulayan Elektron Təhlükəsizlik Mərkəzinin sektor müdiri qeyd edir ki, adi istifadəçilərdən tutmuş, mütəxəssislərə qədər hər kəs çətin şifrələrdən istifadə etməlidir.
3)İnternet resursa daimi nəzarət edən sistemlərdən yararlanın:
Eyni zamanda, internet resursa daimi nəzarət edən sistemlərdən istifadə edilməlidir. Bu, sizin resursunuzda hər hansı problemlər yarandıqda xəbərdarlıq edən xüsusi xidmətdir. Həmin xidmətlərə nümunə olaraq hyperspin.com, site24x7.com sistemini misal göstərmək olar.
4)Mütəmadi olaraq sisteminizdə audit və PenTest aparın:
İnformasiya sistemlərinizdə və veb-resurslarınızda baş verə biləcək hücumların qarşısını almaq və təhlükəsizliyi təmin etmək üçün mütəmadi olaraq audit və PenTestlər (penetrasiya testi) aparın. Təhlükəsizlik auditi - heyətin təhlükəsizlik sahəsində mövcud bilik və bacarıqlarının səviyyəsinin müəyyən olunması, texniki cihazların cari təhlükəsizlik vəziyyəti, baş verə biləcək hücumlara qarşı görüləcək tədbirlərin olub-olmaması və nə dərəcədə etibarlı olması, informasiya sistemlərində təhlükəsizliklə bağlı çatışmazlıqları və s. təhlükəsizliyə təsir edən digər amillərin yoxlanmasıdır. Təhlükəsizlik auditi müəyyən dövrlərlə təkrarlanmalı və sistemlərdə aşkar olunan zəif nöqtələr qısa zamanda aradan qaldırılmalıdır
5)Təhlükəsizlik üzrə məsləhət xidmətlərindən yararlanın:
Elektron Təhlükəsizlik Mərkəzinin sektor müdiri sonda bildirmişdir ki, internet resursunun təhlükəsizliyini təmin etmək üçün mütəxəssislərin məsləhətlərindən istifadə etmək də önəmlidir. Bu, həm gələcək problemlərin qarşısının alınması, həm də hər hansı insident baş verdikdə atılacaq addımlar üçün çox önəmlidir.

4. Nəticə
Kiber cinayətlər müasir dövrdə ciddi təhlükəyə çevrilib və təkcə fərdi şəxslərə deyil, dövlətlərə və şirkətlərə də böyük ziyan vurur. İnternetin imkanlarından faydalanmaqla yanaşı, hər kəs şəxsi məlumatlarını qorumağı və təhlükəsizlik qaydalarına riayət etməyi öyrənməlidir.
Bu cinayətlərlə mübarizə üçün güclü hüquqi mexanizmlər və beynəlxalq əməkdaşlıq vacibdir. Eyni zamanda, maarifləndirmə və preventiv tədbirlər insanların bu risklərə qarşı hazırlıqlı olmasını təmin edər.
Kiber cinayətlərə qarşı effektiv mübarizə yalnız hüquq-mühafizə orqanlarının deyil, cəmiyyətin hər bir üzvünün məsuliyyətidir. Yalnız birgə səylərlə biz daha təhlükəsiz rəqəmsal mühit yarada bilərik.
İstifadə olunan mənbələr:
1.Avropa Şurası. Budapeşt Konvensiyası – Kibercinayətkarlıq haqqında Konvensiya, 2001. (Rəsmi mənbə)
2.Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsi – Kibercinayətlərə dair müvafiq maddələr (Məsələn, 271-ci, 272-ci, 273-cü maddələr)
3.Azərbaycan Respublikası Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi. Kibertəhlükəsizlik Strategiyası və Dövlət Proqramları, 2022
4.Azərbaycan Respublikası Elektron Təhlükəsizlik Mərkəzi. İnformasiya təhlükəsizliyi üzrə tövsiyələr, 2023.
5.CERT-Az (Computer Emergency Response Team Azerbaijan). Azərbaycan üzrə kibertəhlükəsizlik vəziyyəti haqqında illik hesabat, 2023.
6. Europol. İllik Kibercinayət Hesabatı, 2023.

Səma Dünyamaliyeva
Manevr.az