Vətəndaşlıq anlayışı müasir dövlətçilikdə əsas hüquqi institutlardan biri kimi çıxış edir. Dövlətlə fərdin hüquqi əlaqəsini müəyyən edən bu institut, vətəndaşın hüquq və vəzifələrini, onun dövlət qarşısında məsuliyyətini və eyni zamanda, dövlətin vətəndaş qarşısındakı öhdəliklərini tənzimləyir. Konstitusiya hüququnda vətəndaşlıq institutunun rolu böyükdür, çünki bu institut insanların dövlətə mənsubiyyətini müəyyən edir və onların hüquqi statusunu formalaşdırır.

Vətəndaşlıq anlayışı nədir və onun hüquqi mahiyyəti haqqında:
Vətəndaşlıq fərdin müəyyən bir dövlətə mənsubiyyətini ifadə edən və həmin şəxsə hüquq və vəzifələr verən hüquqi statusdur. Vətəndaşlıq yalnız fərdi müəyyən hüquqlarla təmin etmir, həm də onun dövlət qarşısında məsuliyyətini yaradır. Vətəndaşlıq əsasən iki yolla əldə edilir:

Doğuluş əsasında vətəndaşlıq (jus soli və jus sanguinis prinsipləri) – bəzi dövlətlər vətəndaşlığı doğum yerinə (jus soli) və ya valideynlərin vətəndaşlığına (jus sanguinis) əsasən verirlər.
Naturalizasiya yolu ilə vətəndaşlıq – müəyyən şərtlərə cavab verən əcnəbilər vətəndaşlıq ala bilərlər. Bu, adətən, uzun müddət bir ölkədə yaşama, dil bilikləri və dövlət qanunlarına sadiqlik kimi tələblərlə müşayiət olunur.

   Bundan əlavə, bəzi hallarda vətəndaşlıq nikah yolu ilə, dövlətə xüsusi xidmətlər göstərməklə və ya digər xüsusi hallar nəticəsində verilə bilər.

Vətəndaşlığın hüquqi təminatı və beynəlxalq aspektləri:
   Vətəndaşlıq hüququ beynəlxalq səviyyədə də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. BMT-nin Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin 15-ci maddəsinə əsasən, hər bir insanın vətəndaşlığa sahib olmaq hüququ var və heç kim öz vətəndaşlığından məhrum edilə bilməz. Eyni zamanda, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi vətəndaşlıqla bağlı məsələlərdə dövlətlərin səlahiyyətlərini tanısa da, dövlətlərin vətəndaşlıq siyasətində diskriminasiyaya yol verməməsini vacib hesab edir.
   Bəzi ölkələr vətəndaşlıq siyasətində ikili vətəndaşlığı tanıyır, digərləri isə yalnız tək vətəndaşlığa icazə verir. Bu məsələdə hər bir dövlətin konstitusiyasında vətəndaşlıqla bağlı xüsusi müddəalar öz yerini alır.

Vətəndaşlıq institutunun əhəmiyyəti:
   Vətəndaşlıq təkcə hüquqi status deyil, eyni zamanda fərdin dövlətə bağlılığını müəyyən edən siyasi və sosial institutdur. Vətəndaşların seçki hüququ, dövlətin sosial təminatlarından istifadə imkanı və digər hüquqlara sahib olması bu statusun vacibliyini göstərir.
   Bununla yanaşı, müasir dünyada vətəndaşlıqla bağlı müəyyən problemlər də mövcuddur. Bəzi insanlar heç bir dövlətin vətəndaşı olmadığı üçün hüquqi müdafiədən kənarda qalır. Onlar “apatridlər” adlanırlar. Bundan əlavə miqrasiya və vətəndaşlıq məsələləri də vardır ki, bir çox dövlətlər əcnəbilərin vətəndaşlıq almasını çətinləşdirən qanunlar qəbul edirlər. İkili vətəndaşlıqla bağlı problemlər də günümüzdə çox aktualdır. Bəzi ölkələr bunu qəbul etsə də, digərləri ikili vətəndaşlığı qadağan edir və bu, fərdlər üçün çətinliklər yaradır.
   Nəticə olaraq qeyd etmək istəyirəm ki, vətəndaşlıq institutu hər bir dövlətin hüquqi sistemində əsas sütunlardan biridir. Bu institut insanların hüquqi statusunu müəyyən etməklə yanaşı, onların dövlətlə qarşılıqlı əlaqəsini də tənzimləyir. Beynəlxalq hüquq çərçivəsində də vətəndaşlıq məsələsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır və bu sahədə hüquqi tənzimləmələr daim inkişaf edir. Müasir dövrdə vətəndaşlıq institutunun daha çevik və ədalətli olması üçün islahatlar və beynəlxalq əməkdaşlıq vacibdir.

İstifadə olunan ədəbiyyat siyahısı:

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası – Bakı, 1995 (son dəyişikliklərlə).
BMT Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi, 1948.
Monteskyö Ş.L. “Qanunların ruhu haqqında”, Paris, 1748.
Rawlings R. “Citizenship and Constitutional Law: Beyond the Nation-State” – Oxford University Press, 2018.
Kymlicka W. “Multicultural Citizenship: A Liberal Theory of Minority Rights” – Oxford University Press, 1995.

Mahmud Kərimov
Naxçıvan Dövlət Universitetinin
Hüquqşünaslıq ixtisası tələbəsi

Manevr.az