Bir Millətin Hüquqi Yolçuluğu 1918-ci ilin may ayının isti günlərində, uzun əsrlər boyu yadellilərin hakimiyyəti altında yaşamış Azərbaycan xalqı nəhayət ki, öz müstəqil dövlətini qurdu.
Bu, sadəcə bir dövlət qurmaq deyildi – bu, yeni bir gələcəyə atılan tarixi bir addım idi. O zaman cümhuriyyətin qurucuları Konstitusiya hazırlamağa macal tapmasalar da, İstiqlal Bəyannaməsi ölkənin əsas qanunu kimi qəbul olundu. Bu sənəd Azərbaycanın müstəqilliyini dünyaya elan edərək, demokratik idarəetmə sisteminin əsaslarını qoydu. Qısa müddət ərzində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti müasir dünyanın tələblərinə uyğun dövlət quruculuğu işinə başladı, qadınlara səsvermə hüququ verdi və ilk parlamentini yaratdı. Lakin bu azadlıq çox sürmədi... Sovet Hakimiyyəti və Azərbaycan Konstitusiyalarının Formalaşması 1920-ci ilin aprelində bolşevik ordusu Bakıya daxil oldu və Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası elan edildi. Ölkə artıq tamamilə Moskvanın idarəetməsi altına keçmişdi. Azərbaycan xalqı müstəqilliyini itirsə də, yeni dövr yeni qanunlar tələb edirdi. Beləliklə, 1921-ci ildə Azərbaycan SSR-in ilk Konstitusiyası qəbul olundu. Bu sənəd, əslində, Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının Konstitusiyasının bir nüsxəsi idi və Azərbaycanın real suverenliyini təmin etmirdi.

1925-ci ildə yeni bir Konstitusiya qəbul edildi. Bu dəfə sənəd daha çox milli xüsusiyyətləri nəzərə alırdı, lakin yenə də Sovet qanunvericiliyinə əsaslanırdı. 1937-ci ildə isə Stalinizmin gücləndiyi bir dövrdə, Azərbaycanın üçüncü sovet konstitusiyası qəbul olundu. Bu sənəd artıq tamamilə SSRİ Konstitusiyasının tələblərinə uyğunlaşdırılmışdı və totalitar rejimin idarəçiliyini əks etdirirdi. İllər keçdikcə SSRİ-də siyasi ab-hava dəyişirdi. 1978-ci ildə Azərbaycan SSR-in sonuncu Konstitusiyası qəbul edildi. Bu sənəd əvvəlkilərdən fərqlənirdi, çünki ilk dəfə olaraq Azərbaycan dili dövlət dili kimi tanındı. Bu, milli kimliyin qorunması baxımından mühüm bir addım idi. Lakin bununla belə, Azərbaycan hələ də Moskvanın tabeçiliyində idi və gerçək müstəqillikdən söhbət gedə bilməzdi.

Müstəqillik Yolunda: 1991-ci il və Yeni Dövr 1980-ci illərin sonlarına doğru Sovet İttifaqı zəifləməyə başladı. 1991-ci ildə isə SSRİ tamamilə süqut etdi. Azərbaycan xalqı artıq müstəqil yaşamaq istəyirdi. 18 oktyabr 1991-ci ildə qəbul edilən “Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı” Azərbaycanın suverenliyini təsdiq etdi. Lakin ölkə hələ də sovet dövründən qalan qanunlarla idarə olunurdu. Köhnə Konstitusiya yeni dövrün tələblərinə cavab vermirdi. Ölkədə xaos hökm sürürdü. Qarabağ müharibəsi, iqtisadi çətinliklər, siyasi qeyri-sabitlik ölkəni çətin vəziyyətə salmışdı. Məhz belə bir vaxtda Heydər Əliyev hakimiyyətə gəldi və hüquqi sistemin bərpası üçün ciddi addımlar atmağa başladı. Onun rəhbərliyi ilə tam müstəqil və milli dəyərlərə uyğun yeni Konstitusiya layihəsi hazırlandı. 12 noyabr 1995-ci il Azərbaycan tarixində dönüş nöqtəsi oldu. Həmin gün ümumxalq referendumu keçirilərək, Azərbaycan Respublikasının yeni Konstitusiyası qəbul edildi. 27 noyabr 1995-ci ildən qüvvəyə minən bu sənəd Azərbaycanın tam müstəqil və demokratik dövlət kimi fəaliyyət göstərməsini təmin etdi. 1995-ci il Konstitusiyasının Əsas Xüsusiyyətləri
• Azərbaycan unitar, hüquqi, demokratik və dünyəvi dövlət elan edildi.
• Hakimiyyət bölgüsü prinsipi təsbit olundu – icra, qanunvericilik və məhkəmə hakimiyyətləri bir-birindən ayrıldı.
• İnsan hüquq və azadlıqları Konstitusiyada geniş şəkildə əks olundu.
• Azərbaycan beynəlxalq hüququn prinsiplərinə uyğun bir dövlət kimi tanındı.
• Azərbaycan dili dövlət dili olaraq təsdiq edildi və dövlətin suverenliyi tam tanındı. Bu, artıq Azərbaycanın öz iradəsi ilə qəbul etdiyi, xalqın mənafeyini qoruyan ilk həqiqi Konstitusiya idi. Konstitusiyaya Edilən Dəyişikliklər və İnkişaf Zaman keçdikcə ölkənin hüquqi sistemi təkmilləşdirilməyə ehtiyac duyurdu. Buna görə də, 1995-ci ildən sonra Konstitusiyaya bir neçə dəfə dəyişikliklər edildi.
• 2002-ci il Referendumu – Prezidentin parlamenti buraxmaq səlahiyyəti genişləndirildi və bələdiyyələrin statusu ilə bağlı yeni düzəlişlər edildi.
• 2009-cu il Referendumu – Prezidentlik müddətinə qoyulan məhdudiyyət ləğv olundu və mətbuat azadlığı ilə bağlı bəzi dəyişikliklər edildi.
• 2016-cı il Referendumu – Prezidentin səlahiyyət müddəti 5 ildən 7 ilə uzadıldı, vitse-prezident vəzifəsi təsis olundu və insan hüquqları ilə bağlı yeni müddəalar əlavə edildi. Bu dəyişikliklər Azərbaycan dövlətçiliyinin güclənməsinə və idarəetmə sisteminin daha effektiv olmasına yönəlmişdi. Azərbaycan Konstitusiyasının Gələcəyi bu gün Azərbaycan Konstitusiyası ölkənin hüquqi əsaslarını təşkil edən ən mühüm sənəddir. O, təkcə bir qanun toplusu deyil, həm də xalqın azadlıq, suverenlik və ədalət uğrunda keçdiyi uzun yolun simvoludur. Ancaq dünya dəyişir və Azərbaycan da bu dəyişikliklərə uyğunlaşmalıdır. Hüquqi sistemin daha da təkmilləşdirilməsi, insan hüquqlarının daha geniş şəkildə qorunması və idarəetmə strukturunun modernləşdirilməsi Konstitusiyanın gələcəkdə də inkişaf etdirilməsini zəruri edir. Azərbaycan Konstitusiyası bir millətin azadlıq tarixidir. 1918-ci ildə atılan ilk addımlardan başlayaraq, bu günədək uzun bir yol qət edilib. Bu yol bəzən çətin, bəzən isə qələbələrlə dolu olub. Lakin nəticə olaraq Azərbaycan xalqı öz suverenliyini qoruyub saxlayıb və gələcək nəsillərə güclü bir dövlət miras qoymağa nail olub. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası (12 noyabr 1995-ci il) – www.constcourt.gov.az 2. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı (18 oktyabr 1991-ci il) – Azərbaycan Milli Məclisinin rəsmi saytı: www.meclis.gov.az 3. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və onun hüquqi irsi – Bakı Dövlət Universiteti, Hüquq fakültəsinin elmi məqalələri 4. Heydər Əliyev və Azərbaycan Konstitusiyası – Heydər Əliyev Mərkəzi, rəsmi sayt: www.heydar-aliyev-foundation.org 5. Azərbaycan SSR Konstitusiyaları (1921, 1925, 1937, 1978-ci illər) – Azərbaycan Milli Arxivi 6. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına edilmiş dəyişikliklər (2002, 2009, 2016-cı illər) – Azərbaycan Respublikası Prezidentinin rəsmi saytı: www.president.az 7. Azərbaycan Respublikasının hüquq sistemi və Konstitusiya islahatları – Azərbaycan Hüquqşünaslar Assosiasiyasının araşdırmaları.