Konstitusiya və Suverenlik: Dövlət Hakimiyyətinin Hüquqi, Tarixi və Beynəlxalq Aspektləri

2025-ci ilin "Konstitusiya və Suverenlik İli" elan edilməsi, Azərbaycan dövlətçilik ənənələrinin, hüquqi əsasların və beynəlxalq mövqeyin yeni dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılmasının, həmçinin gələcək nəsillərə müasir dövlətçilik nümunəsinin ötürülməsinin təzahürüdür. Bu məqalə, konstitusiyanın hüquqi təminatını, dövlət hakimiyyətinin tarixi inkişafını və suverenliyin beynəlxalq aspektlərini geniş və dərin təhlil edir.

1.1. Konstitusiyanın Tərifi və Rolü

Konstitusiya – dövlətin hüquqi sistemində ən yüksək normativ aktdır. O, dövlətin quruluşunu, hakimiyyətin bölgüsünü və vətəndaşların əsas hüquq və azadlıqlarını müəyyən edir. Azərbaycan Respublikasının 1995-ci ildə ümumxalq referendumu yolu ilə qəbul olunmuş Konstitusiyası, müstəqil dövlətimizin hüquqi baza sənədi olaraq, ölkəmizin demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət kimi formalaşmasına zəmin yaratmışdır.

1.2. Əsas Prinsiplər və Qanunvericilik Mexanizmi

Konstitusiya aşağıdakı əsas prinsipləri özündə cəmləyir:

• Hakimiyyətin bölgüsü: Qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətlərinin ayrılması və qarşılıqlı nəzarəti.

• Hüququn aliliyi: Dövlət orqanları və vətəndaşlar qanun qarşısında bərabərdir; qanunlar dəyişməz prinsipə əsaslanır.

• İnsan hüquq və azadlıqları: Vətəndaşların hüquqları və azadlıqları Konstitusiya vasitəsilə təmin edilir və müdafiə olunur.

Bu prinsiplər, dövlətin idarəetmə sisteminin şəffaf və effektiv işləməsini təmin edərək, cəmiyyətin hüquqi maarifləndirilməsinə dəstək verir.

2. Tarixi İnkişaf və Dövlətçiliyin Formalaşması

2.1. Azərbaycanın Dövlətçilik Tarixi

Azərbaycanın dövlətçilik tarixi min illərə dayanır; qədim dövrlərdə mövcud olmuş dövlət qurumları, orta əsrlərdə yaranmış xanlıqlar və müstəqillik uğrunda apardığımız mübarizə, ölkəmizin dövlətçiliyinin inkişafında əvəzolunmaz rol oynamışdır.

1918–1920-ci illərdə elan olunan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, müasir dövlətçilik ənənələrinin ilk nümunəsi kimi yadda qalmışdır. Lakin, 1920-ci ildə Sovet hakimiyyəti dövrünə keçid, Azərbaycan xalqının müstəqil dövlətçilik arzularını təxirə salsa da, 1991-ci ildə Sovet İttifaqının çökməsi ilə müstəqilliyimizi bərpa edərək, yeni dövlətçiliyin təməlini qoyduq.

2.2. 1995-ci İl və İlk Milli Konstitusiya

1995-ci il noyabrın 12-də qəbul olunan Azərbaycan Respublikasının ilk milli Konstitusiyası, Ümummilli Lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında, dövlətimizin hüquqi əsaslarını möhkəmləndirdi. Bu sənəd, həm də xalqımızın müstəqillik və suverenlik uğrunda apardığı uzun mübarizənin şahidi olaraq tarixi əhəmiyyət kəsb edir. Sonrakı illərdə həyata keçirilən referandumlar (2002, 2009, 2016) vasitəsilə Konstitusiyaya edilən əlavələr, dövlətin müasir tələblərə cavab verən idarəetmə sistemini təkmilləşdirdi.

3. Dövlət Hakimiyyətinin Hüquqi Aspektləri

3.1. Hakimiyyət Orqanlarının Təşkili və Funksiyaları

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əsasən, dövlət hakimiyyəti üç əsas orqana bölünür:

• Qanunvericilik hakimiyyəti: Milli Məclis, qanunların qəbul edilməsi və dövlət siyasətinin formalaşdırılmasında əsas rol oynayır.

• İcra hakimiyyəti: Prezident və Nazirlər Kabineti, dövlətin gündəlik idarəçiliyini həyata keçirir.

• Məhkəmə hakimiyyəti: Konstitusiya və digər qanunların tətbiqində ədaləti təmin edən müstəqil məhkəmə orqanlarıdır.

Bu bölünmə, dövlət orqanlarının funksiyalarının səmərəli və şəffaf həyata keçirilməsinə şərait yaradır.

3.2. Hüquqi İslahatlar və Modernizasiya

Müstəqilliyin bərpasından sonra Azərbaycan, beynəlxalq hüquq standartlarına uyğun hüquq sisteminin yaradılması və təkmilləşdirilməsi üçün geniş islahatlar həyata keçirmişdir. Bu islahatlar çərçivəsində, insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi, məhkəmə sisteminin müstəqilliyinin təmin edilməsi və qanunvericilik sisteminin modernləşdirilməsi istiqamətində əhəmiyyətli addımlar atılmışdır.

Mənbə: President.az – Sərəncam və Dövlət Siyasəti

4. Beynəlxalq Aspektlər və Suverenliyin qorunması

4.1. Beynəlxalq Hüquq və Dövlət Suverenliyi

Beynəlxalq hüquq, hər bir dövlətin ərazi bütövlüyünü və suverenliyini təmin edən əsas prinsipləri özündə cəmləyir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsi və digər beynəlxalq müqavilələr, dövlətlərin daxili işlərinə müdaxilə olunmamasını və onların bərabərhüquqlu subyekt kimi tanınmasını təmin edir. Bu prinsiplər, Azərbaycanın beynəlxalq arenada müstəqil xarici siyasət aparmasına və ərazi bütövlüyünün qorunmasına xidmət edir.

4.2. Azərbaycanın Beynəlxalq Münasibətlərdə Mövqeyi

Azərbaycan, müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra, beynəlxalq hüquq və diplomatiya vasitəsilə suverenliyini gücləndirmişdir. 2020-ci il Vətən Müharibəsi nəticəsində əldə edilən tarixi qələbə və 2023-cü il sentyabrında həyata keçirilmiş antiterror əməliyyatları, ölkəmizin ərazi bütövlüyünün bərpa olunmasında mühüm rol oynamışdır. Bu uğurlar, Azərbaycanın beynəlxalq arenada nüfuzunun artmasına və digər dövlətlərlə ikitərəfli əməkdaşlıqların möhkəmlənməsinə zəmin yaratmışdır.

5. Gələcək Perspektivlər və Çağırışlar

5.1. Modern İslahatlar və Yeni Texnologiyalar

Müasir dünyanın qloballaşma, informasiya texnologiyaları və rəqəmsallaşma kimi çağırışları, dövlət idarəçiliyinin yenilənməsini tələb edir. Azərbaycan, hüquqi islahatlar və texnoloji infrastrukturun modernləşdirilməsi yolu ilə, dövlət idarəçiliyinin şəffaf və effektiv şəkildə həyata keçirilməsini təmin edir. Bu isə, konstitusiyanın təmin etdiyi hüquqi baza üzərində suverenliyin daha da möhkəmlənməsinə kömək edir.

5.2. Milli Birlik və İctimai Maarifləndirmə

Konstitusiya və suverenlik mövzularında aparılan sərgilər, tədqiqatlar və maarifləndirmə tədbirləri cəmiyyətin hüquqi biliklərinin artırılmasına və milli birliyin möhkəmləndirilməsinə xidmət edir. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası və digər elmi-tədris müəssisələri tərəfindən keçirilən tədbirlər, konstitusiyanın və dövlətçiliyin əhəmiyyətini geniş ictimaiyyətə çatdırmaqda mühüm rol oynayır.

Mənbə: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası – Science.gov.az

Nəticə olaraq isə  Azərbaycan dövlətçiliyi, konstitusiya və suverenlik prinsipləri üzərində qurulub. 2025-ci ilin "Konstitusiya və Suverenlik İli" elan edilməsi, ölkəmizin dövlət hüququ və müstəqil idarəetmə ənənələrinin yenidən nəzərdən keçirilməsi, təkmilləşdirilməsi və gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün ələkeçməz bir fürsətdir. Konstitusiyanın təmin etdiyi hüquqi əsaslar, dövlətimizin beynəlxalq arenada müstəqil və nüfuzlu subyekt kimi çıxış etməsinə zəmin yaradır. Gələcəkdə ətraflı şəkildə aparılacaq modern islahatlar, texnoloji yeniliklər və geniş ictimai maarifləndirmə tədbirləri, Azərbaycanın dövlətçiliyinin və suverenliyinin davamlılığını təmin edəcəkdir.

Mənbələr