Giriş

Konstitusiya, dövlətin əsas hüquqi çərçivəsini müəyyən edən, dövlət orqanlarının fəaliyyətini tənzimləyən və vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını qoruyan ən ali hüquqi normadır. Hüquq sistemində konstitusiyanın ali hüquqi qüvvəsi, digər bütün qanun və normativ aktların ona uyğun olmasını tələb edir.

Bu məqalədə, konstitusiyanın ali hüquqi qüvvəsi anlayışı, onun qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətləri üzərində təsiri, həmçinin bu ali hüquqi qüvvənin qorunması üçün nəzərdə tutulan mexanizmlər təhlil ediləcəkdir.

1. Konstitusiyanın Ali Hüquqi Qüvvəsi Nədir?

Konstitusiyanın ali hüquqi qüvvəsi, onun dövlətin hüquq sistemində ən yüksək normativ-hüquqi sənəd kimi tanınmasını və bütün digər qanun və qərarların ona uyğun olmasını nəzərdə tutur. Konstitusiya dövlətin əsas idarəetmə prinsiplərini, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını və dövlət hakimiyyətinin strukturunu müəyyən edən fundamental sənəddir.

Əsas xüsusiyyətləri:
• Hüquqi üstünlük: Konstitusiya bütün qanunların və normativ aktların əsasını təşkil edir.
• Məcburilik: Qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətləri konstitusiya normalarına riayət etməlidirlər.
• Hüquq iyerarxiyasında ən yüksək səviyyədədir: Heç bir qanun və ya qərar konstitusiyaya zidd ola bilməz.
• Vətəndaş hüquq və azadlıqlarını təmin edir: Konstitusiya vətəndaşların fundamental hüquqlarını qoruyur və onların dövlət qarşısında təminatını gücləndirir.

2. Konstitusiya Üstünlüyünün Hüquq Sistemi İçindəki Yeri

Hüquq sistemləri normativ aktların iyerarxiyası əsasında qurulmuşdur. Bu iyerarxiyada konstitusiya ən yüksək pillədə dayanır, ondan sonra qanunlar, fərmanlar, qərarlar və digər normativ aktlar gəlir. Konstitusiyaya zidd olan hər hansı bir qanun və ya qərar hüquqi qüvvəyə malik deyil.

Konstitusiya üstünlüyünün qorunması üçün hüquq sistemində bir sıra mühüm mexanizmlər mövcuddur:
• Qanunların Konstitusiyaya Uyğunluğu: Parlament (qanunverici orqan) tərəfindən qəbul edilən qanunlar konstitusiya çərçivəsində tənzimlənməlidir.
• Konstitusiya Məhkəməsi və Nəzarət Orqanları: Bir çox ölkələrdə konstitusiyanın üstünlüyünü qorumaq üçün xüsusi məhkəmə və nəzarət orqanları fəaliyyət göstərir.
• İcra Hakimiyyətinin Konstitusiya Çərçivəsində Fəaliyyəti: Prezident, hökumət və dövlət qurumları konstitusiya ilə müəyyən edilmiş səlahiyyətləri aşmamalıdır.
• Məhkəmə Hakimiyyətinin Müstəqilliyi: Məhkəmələr konstitusiya müddəalarına uyğun olaraq qərarlar verməli və konstitusiyaya zidd olan normativ aktları ləğv edə bilməlidir.

3. Konstitusiyanın Ali Hüquqi Qüvvəsinin Dövlət Hakimiyyəti Orqanlarına Təsiri

Konstitusiyanın ali hüquqi qüvvəsi dövlətin əsas hakimiyyət qolları olan qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətləri üzərində mühüm təsirə malikdir.

3.1. Qanunvericilik Hakimiyyətinə Təsiri

Parlament və ya digər qanunverici orqan konstitusiya çərçivəsində qanunlar qəbul etməlidir. Konstitusiya qanunverici orqanın səlahiyyətlərini və məhdudiyyətlərini müəyyən edir. Əgər qanunverici orqan konstitusiyaya zidd qanun qəbul edərsə, bu qanun konstitusiya məhkəməsi və ya digər hüquqi orqanlar tərəfindən ləğv edilə bilər.

3.2. İcra Hakimiyyətinə Təsiri

İcra hakimiyyəti orqanları (prezident, hökumət, nazirliklər və dövlət idarələri) konstitusiyanın tələblərinə uyğun fəaliyyət göstərməlidirlər. Dövlət başçısı və hökumət konstitusiyada müəyyən edilmiş çərçivədən kənara çıxa bilməz. Əgər icra hakimiyyətinin hər hansı bir qərarı konstitusiyaya zidd olarsa, məhkəmə bu qərarı ləğv edə bilər.

3.3. Məhkəmə Hakimiyyətinə Təsiri

Məhkəmə orqanları konstitusiyanın normalarına əsaslanaraq hüquqi qərarlar verməlidirlər. Konstitusiya məhkəməsi və digər məhkəmə instansiyaları konstitusiyaya uyğun olmayan qanun və qərarları qüvvədən sala bilər.

4. Konstitusiya Üstünlüyünün Qorunmasını Təmin Edən Mexanizmlər

Konstitusiyanın ali hüquqi qüvvəsini qorumaq və onun üstünlüyünü təmin etmək üçün müxtəlif mexanizmlər tətbiq edilir.

4.1. Konstitusiya Məhkəməsi və Konstitusiya Nəzarəti

Konstitusiya məhkəməsi dövlətin hüquqi sistemində konstitusiya müddəalarının qorunmasını təmin edən ali orqandır. O, qanunların, fərmanların və digər normativ aktların konstitusiyaya uyğunluğunu yoxlayır və konstitusiyaya zidd olanları ləğv edir.

4.2. Konstitusiya Dəyişiklikləri və Onun Qorunması

Bəzi ölkələrdə konstitusiyanın dəyişdirilməsi üçün mürəkkəb prosedurlar nəzərdə tutulur. Bu, konstitusiyanın əsas müddəalarının qorunmasına və onun hər hansı bir siyasi qüvvə tərəfindən sui-istifadə edilməsinin qarşısını almağa xidmət edir.

4.3. Vətəndaş Cəmiyyəti və Medianın Rolu

Demokratik dövlətlərdə konstitusiyanın üstünlüyünün qorunması yalnız dövlət orqanlarının vəzifəsi deyil. Vətəndaş cəmiyyəti, media və qeyri-hökumət təşkilatları konstitusiya normalarının pozulmasına qarşı çıxmalı və dövlətin qanun çərçivəsində fəaliyyət göstərməsinə nəzarət etməlidirlər.

5. Nəticə və Qiymətləndirmə

Konstitusiyanın ali hüquqi qüvvəsi hüquq sisteminin və demokratik dövlətin əsasını təşkil edir. Dövlətin bütün orqanları – qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətləri konstitusiya çərçivəsində fəaliyyət göstərməlidir.

Konstitusiya üstünlüyünün əsas faydaları:
• Hüquq sistemində sabitliyi təmin edir.
• Vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını qoruyur.
• Dövlət orqanları arasında balans və nəzarət mexanizmlərini gücləndirir.
• Hüquqi özbaşınalığın qarşısını alır.
• Demokratik dəyərləri qoruyur.

Nəticə etibarilə, konstitusiya hüquqi sistemin əsas sütunu olub, onun üstünlüyü dövlətin sabitliyi və vətəndaşların hüquqlarının təmin edilməsi üçün mühüm rol oynayır. Konstitusiya yalnız dövlət orqanları tərəfindən deyil, eyni zamanda vətəndaşlar və ictimaiyyət tərəfindən də müdafiə olunmalıdır.

Şeyma Narinç
Naxçıvan Dövlət Universiteti

Manevr.az