Anahtar kelimeler: Azerbaycan Anayasası, Hukuk Devleti, Uluslararası Hukuk,Türk Dünyası,İnsan Hakları

Giriş: Anayasalar, devletlerin temel hukuk düzenini belirleyen ve toplumsal düzeni şekillendiren en önemli belgelerdir. Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası, 12 Kasım 1995 tarihinde yapılan referandum ile kabul edilmiş ve 27 Kasım 1995 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu anayasa, Azerbaycan’ın bağımsızlık sonrası siyasi, hukuki ve ekonomik yapısını şekillendirmiş, devlet organlarının yetkilerini belirlemiş ve temel hak ve özgürlükleri güvence altına almıştır.

Azerbaycan Anayasası yalnızca ulusal düzeyde değil, bölgesel ve uluslararası hukuk açısından da önemli etkiler yaratmıştır. Özellikle eski Sovyet ülkeleri arasında anayasal gelişim açısından bir model teşkil etmiş, insan hakları ve ekonomik reformlar açısından örnek uygulamalar sunmuş ve Türk dünyası ile olan anayasal bağları güçlendirmiştir.

Bu makalede, Azerbaycan Anayasası’nın dünya üzerindeki etkisini üç temel açıdan inceleyeceğiz: 1) Bölgesel etkisi, 2) Uluslararası hukuk ve insan hakları üzerindeki katkıları, 3) Türk dünyasında anayasal bütünleşmeye etkisi.

1)Azerbaycan anayasasının bölgesel etkisi

Azerbaycan Anayasası, eski Sovyet ülkeleri arasında anayasal reformlar açısından önemli bir örnek olmuştur. 1991 yılında bağımsızlığını kazanan Azerbaycan, Sovyetler Birliği döneminin merkeziyetçi ve otoriter hukuk sisteminden uzaklaşarak, demokratik, hukuk devleti ilkelerine dayalı bir anayasal düzen oluşturmayı hedeflemiştir.
• Bağımsızlık Sonrası Model Oluşturması: Azerbaycan’ın 1995 Anayasası, eski Sovyet ülkeleri için anayasal reform sürecinde bir model olmuştur. Özellikle Gürcistan, Kazakistan ve Kırgızistan gibi ülkeler, anayasal reformlarını gerçekleştirirken Azerbaycan Anayasası’ndan bazı ilkeleri benimsemiştir.
• Enerji Hukuku ve Ekonomik Reformlar: Azerbaycan, sahip olduğu enerji kaynakları nedeniyle uluslararası arenada önemli bir aktör haline gelmiştir. Azerbaycan Anayasası’nda ekonomik reformlara ve yabancı yatırımların korunmasına yönelik düzenlemeler, bölgedeki diğer ülkeler için de bir referans noktası olmuştur.
• Güney Kafkasya’daki Hukuki ve Siyasi Denge: Azerbaycan’ın anayasal düzeni, bölgedeki siyasi istikrar açısından da önemli bir faktördür. Özellikle Ermenistan ile yaşanan Karabağ sorunu bağlamında, Azerbaycan Anayasası’nın toprak bütünlüğü ilkesi ve uluslararası hukukla uyumu, uluslararası aktörler tarafından dikkate alınmıştır.

2)Azerbaycan anayasasının uluslararası hukuk ve insan hakları üzerindeki katkıları
Azerbaycan, uluslararası hukuka uyum sağlamak adına anayasasında önemli reformlar yapmış ve çeşitli uluslararası sözleşmelere taraf olmuştur.
• İnsan Hakları ve Demokratik İlkeler: Azerbaycan Anayasası, bireysel hak ve özgürlükleri geniş çapta güvence altına almıştır. Anayasada, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’ne uyumlu maddeler bulunmaktadır. Bu durum, Azerbaycan’ın uluslararası insan hakları sistemine entegrasyonunu güçlendirmiştir.
• Uluslararası Mahkemelerle Uyum: Azerbaycan, Avrupa Konseyi’ne üye olduktan sonra Anayasasını Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin içtihatlarına uyumlu hale getirme çabalarını sürdürmüştür. Özellikle hukukun üstünlüğü ve adil yargılanma hakkı konularında yapılan anayasal reformlar, diğer ülkeler tarafından da takip edilmiştir.
• Çok Kültürlülük ve Etnik Azınlık Hakları: Azerbaycan Anayasası, ülkedeki farklı etnik grupların haklarını tanıyan bir yapıya sahiptir. Bu yönüyle, çok kültürlülüğün anayasal güvence altına alınması bakımından uluslararası hukukta olumlu bir örnek olarak gösterilmektedir.

3)Türk dünyasında anayasal bütünleşmeye etkisi
Azerbaycan Anayasası, Türk dünyasındaki anayasal gelişmeler açısından da önemli bir referans kaynağı olmuştur. Özellikle Türk Devletleri Teşkilatı (TDT) üyesi ülkelerle olan anayasal iş birliği süreçleri dikkat çekmektedir.
• Türk Devletleri İçin Anayasal Dayanışma: Azerbaycan, Türk dünyasındaki anayasal bütünleşme çabalarında öncü rollerden birini üstlenmiştir. Türkiye, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan gibi ülkelerle ortak hukuki değerlerin oluşturulması için iş birliği yapmaktadır.
• Türk Devletleri Teşkilatı ve Hukuki Uyum: Azerbaycan, Türk Devletleri Teşkilatı çatısı altında ortak hukuk normlarının geliştirilmesine katkı sunmaktadır. Ekonomik, ticari ve kültürel ilişkilerin hukuki çerçevesi, Azerbaycan Anayasası’nın belirlediği prensipler doğrultusunda şekillenmektedir.
• Türk Dünyasında İnsan Hakları ve Demokrasi: Azerbaycan Anayasası, Türk dünyasında insan hakları ve demokrasi açısından reform süreçlerine olumlu etki yapmıştır. Diğer Türk devletleri de kendi anayasal sistemlerinde bireysel hak ve özgürlükleri genişletme konusunda Azerbaycan’dan ilham almıştır.

Sonuç:
Azerbaycan Anayasası, sadece ülke içindeki hukuk düzenini belirlemekle kalmamış, bölgesel ve küresel düzeyde de etkiler yaratmıştır. Bağımsızlık sonrası eski Sovyet ülkeleri için bir model oluşturmuş, uluslararası insan hakları standartlarına uyum sağlamış ve Türk dünyasında anayasal bütünleşme sürecine katkı sunmuştur.

Özellikle hukuk devleti ilkeleri, ekonomik reformlar, enerji politikaları ve insan hakları alanında Azerbaycan Anayasası, diğer ülkeler için önemli bir referans noktası haline gelmiştir. Bu durum, Azerbaycan’ın uluslararası hukuki arenada etkili bir aktör olmasını sağlamış ve bölgesel istikrarın güçlenmesine katkıda bulunmuştur.

Sonuç olarak, Azerbaycan Anayasası’nın dünya üzerindeki etkisi hem bölgesel hem de küresel anlamda hissedilmekte olup, bu etkinin gelecekte daha da artması beklenmektedir.

Kaynakça:
1. Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası (1995) – Azerbaycan Anayasa Mahkemesi Resmi Yayını
2. Avrupa Konseyi ve Azerbaycan Hukuku – Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları ve Yorumları
3. Türk Devletleri Teşkilatı ve Hukuki İşbirliği – Türk Devletleri Teşkilatı Resmi Belgeleri
4. Bağımsızlık Sonrası Azerbaycan Hukuku – Prof. Dr. İlham Mehdizade, Bakü Devlet Üniversitesi Yayınları
5. Enerji Hukuku ve Anayasal Reformlar – BP Azerbaycan Raporları ve Uluslararası Hukuk Değerlendirmeleri

Berivan Akın
Naxçıvan Dövlət Universiteti
Manevr.az