Ekoloji hüquqlar müasir konstitusiya hüququnun əsas istiqamətlərindən biridir. İnsanların sağlam və təmiz mühitdə yaşamaq hüququ beynəlxalq hüquq normalarında və milli konstitusiyalarda təsbit olunur. Dövlətlər ekoloji siyasətin həyata keçirilməsində əsas rol oynayır və bu sahədə birbaşa məsuliyyət daşıyırlar. Bu məqalədə ekoloji hüquqların mahiyyəti, dövlətin bu sahədəki məsuliyyəti, müxtəlif ölkələrin, xüsusilə Azərbaycanın təcrübəsi araşdırılır.

Giriş

Qloballaşma və sənayeləşmə prosesləri ətraf mühitin çirklənməsinə və ekoloji problemlərin artmasına səbəb olmuşdur. Bu problemlər insanların sağlamlığına və yaşayış mühitinə ciddi təsir edir. Konstitusiya hüququnda ekoloji hüquqların təsbit edilməsi dövlətin bu sahədəki məsuliyyətini müəyyənləşdirir və vətəndaşlara sağlam mühitdə yaşamaq üçün hüquqi təminatlar yaradır. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında (Maddə 39) vətəndaşların sağlam ətraf mühitdə yaşamaq hüququ təsbit olunmuşdur. Eyni zamanda, dövlət təbiətin mühafizəsi, ekoloji siyasətin həyata keçirilməsi və bu sahədə hüquqi çərçivənin yaradılması baxımından mühüm rol oynayır.

Ekoloji hüquqların mahiyyəti.

Ekoloji hüquqlar, insan hüquqlarının ayrılmaz bir hissəsi olaraq, sağlam mühitdə yaşamaq hüququnu əhatə edir. Bu hüquq, insanların təbiətə və ətraf mühitə qarşı olan hüquqlarını qorumağa, həmçinin gələcək nəsillərin yaşaması üçün təbiətin mühafizəsini təmin etməyə xidmət edir. Ekoloji hüquqların əhatə etdiyi əsas məsələlər bunlardır:

Sağlam və ekoloji cəhətdən təhlükəsiz mühitdə yaşamaq hüququ

Təbiətin mühafizəsi və ekoloji tarazlığın qorunması

Dövlətin ekoloji siyasət həyata keçirməsi və təbiəti mühafizə etməsi

Ekoloji pozuntulara qarşı hüquqi mühafizə mexanizmlərinin mövcudluğu

Ekoloji hüquqlar, yalnız hüquqi sənədlərlə deyil, həm də real ekoloji siyasətlə həyata keçirilməlidir. Bu, ekosistemlərin qorunmasını, çirklənmənin qarşısının alınmasını və təbiətin davamlı inkişafını təmin edir. Dövlətin ekoloji məsələlərə münasibəti, hər bir ölkənin konstitusiya hüququnda müəyyən olunur. Dövlətin ekoloji məsuliyyəti, yalnız qanunvericiliklə bitmir, həm də konkret ekoloji siyasətlərin həyata keçirilməsi ilə ölçülür.

Dövlətlər ekoloji hüquqların təmin edilməsi üçün müvafiq qanunvericilik aktları qəbul etməlidir. Bu qanunvericilik təbiətə olan müdaxilələri məhdudlaşdırmalı, ekoloji təhlükəsizliyi təmin etməlidir. Azərbaycanda da “Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında” Qanun və digər qanunvericilik aktları, təbiətin qorunması və ekoloji təhlükəsizliyin təmin edilməsi məqsədilə qəbul edilib. Bu qanunlar ekoloji pozuntulara qarşı müvafiq cəzaların tətbiqini və ekoloji bərpa tədbirlərinin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.

Ekoloji hüquqların pozulmasına qarşı hüquqi müdafiə mexanizmləri.

Ekoloji hüquqların pozulması hallarında dövlət effektiv müdafiə mexanizmləri təqdim etməlidir. Bu, hüquqi prosedurları və qanunvericiliyi əhatə edir. Vətəndaşların ekoloji hüquqlarının pozulması vəziyyətində onlara hüquqi müdafiə, təbii resursların düzgün istifadəsi və ekoloji cinayətlərin qarşısının alınması üçün müvafiq mexanizmlər tətbiq edilməlidir. Azərbaycanda ekoloji hüquqların pozulmasına qarşı hüquqi addımlar atılır, ekoloji məhkəmə orqanları fəaliyyət göstərir.

Müxtəlif ölkələrin təcrübəsi.

Ekoloji hüquqların qorunması və ekoloji siyasətin həyata keçirilməsi məsələsində fərqli ölkələrin müxtəlif yanaşmaları mövcuddur. Aşağıda bu sahədəki bəzi ölkələrin təcrübələri göstərilir:

Almaniya: Almaniyada konstitusiyada ekoloji hüquqların qorunması dövlətin əsas vəzifələrindən biri kimi müəyyən edilmişdir. Bu, həm qanunvericilikdə, həm də dövlətin hərəkətlərində özünü göstərir. Almaniya həmçinin ekoloji hüquqların beynəlxalq hüquqla uzlaşdırılmasına da böyük önəm verir.

Fransa: Fransa da ekoloji hüquqları konstitusiya sənədində təmin edir. Fransa Ekoloji Xartiyasını qəbul edərək ətraf mühitin qorunmasını hüquqi təminatlarla gücləndirib. Xartiyada ekoloji hüquqların təminatı üçün dövlətin müvafiq tədbirlər görməsi tələb olunur.

İsveçrə: İsveçrə Konstitusiyasında ekoloji balansın qorunması xüsusi vurğulanır. İsveçrə həmçinin təbiətə olan müdaxilənin minimuma endirilməsi və ekosistemlərin qorunması üzrə qlobal öhdəliklərə ciddi yanaşır.

Norveç: Norveçdə ekoloji hüquqlar insan hüquqları ilə birlikdə tanınır. Konstitusiya, həmçinin, təbiətin mühafizəsi və davamlı inkişaf məqsədini hər bir vətəndaşın hüququ kimi tanıyır.

Bu ölkələrin təcrübələri Azərbaycanda da tətbiq oluna bilər. Azərbaycanın ekoloji hüquqlar sahəsindəki siyasətində bu cür beynəlxalq təcrübələrdən yararlanmaq əhəmiyyətlidir.

Azərbaycanda ekoloji hüquqlar və onların təmin olunması

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 39-cu maddəsinə əsasən, hər bir vətəndaş sağlam ətraf mühitdə yaşamaq hüququna malikdir. Bu hüququn qorunması üçün ölkədə ekoloji qanunvericilik və dövlət proqramları həyata keçirilir. Son illərdə Azərbaycanda ekoloji layihələrin sayı artırılmış və ekoloji siyasət daha da gücləndirilmişdir.

Nəticə

Ekoloji hüquqlar müasir dövrdə hüquq sisteminin və dövlət siyasətinin əsas istiqamətlərindən biridir. Dövlətin ekoloji məsuliyyəti vətəndaşların sağlam mühitdə yaşamaq hüququnun qorunmasını təmin edir. Bu sahədə qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi, ekoloji siyasət və ictimai iştirakçılıq vacib amillərdir. Gələcəkdə ekoloji hüquqların daha da gücləndirilməsi üçün beynəlxalq təcrübədən istifadə edilməli və hüquqi çərçivə daha da möhkəmləndirilməlidir.

İstifadə olunmuş mənbələr.

1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası

2. “Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu

3. BMT-nin Ekoloji Hüquqlar üzrə Beynəlxalq Konvensiyaları

4. Müxtəlif ölkələrin ekoloji hüquqla bağlı konstitusiya müddəaları

Havva Novruzova,

Naxçıvan Dövlət Universiteti

Hüquqşünaslıq ixtisası tələbəsi

Manevr.az