Az rbaycan Respublikasında Konstitusiya və Suverenlik:Hüquqi və tarixi aspektlrə

Rüqay Həsnova Naxçıvan Dövlət Universiteti

Xülasə

Bu məqalədə Azərbaycan Respublikasının konstitusiya və suverenlik anlayışları hüquqi və tarixi aspektlərdən araşdırılır. Konstitusiyanın dövlətin əsas hüquqi sənədi kimi suverenliyi təmin edən normativ bazanı necə formalaşdırdığı izah edilir. Suverenliyin daxili və xarici aspektləri, onun qorunması üçün hüquqi mexanizmlər və Azərbaycanın müstəqillik tarixi analiz edilir. Məqalə həmçinin 2025-ci ilin “Konstitusiya və Suverenlik İli” elan edilməsinin əhəmiyyətini vurğulayaraq, konstitusiya hüququ sahəsində maarifləndirmənin vacibliyini önə çəkir. Açar sözlər:Konstitusiya,Suverenlik,Azərbaycan Respublikasının hüquqi sistemi,Dövlət müstəqilliyi,Hakimiyyət bölgüsü 1.Giriş Konstitusiya dövlətin əsas hüquqi aktıdır və onun suverenliyinin hüquqi təminatçısıdır. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası 1995-ci il noyabrın 12-də ümumxalq səsverməsi (referendum) yolu ilə qəbul edilib və ölkənin suverenliyinin hüquqi bazasını formalaşdırıb. 2025-ci ilin “Konstitusiya və Suverenlik İli” elan edilməsi bu iki anlayışın hüquqi mahiyyətinin və dövlət idarəçiliyindəki rolunun daha dərindən öyrənilməsinə imkan yaradır. Bu məqalədə konstitusiya və suverenlik anlayışları, onların Azərbaycan Respublikasında hüquqi tənzimlənməsi və tarixi inkişafı araşdırılacaq. 2.Konstitusiya və Suverenlik anlayışları Konstitusiya – dövlətin əsas qanunu olmaqla, onun idarəçilik sistemini, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını, dövlət hakimiyyətinin təşkilati əsaslarını müəyyən edir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət quruculuğunu təmin edən əsas hüquqi aktdır. Suverenlik isə dövlətin daxili və xarici siyasətini müstəqil şəkildə müəyyən etməsi və həyata keçirməsi anlamına gəlir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında bu prinsipin hüquqi əsasları I fəsildə, 1-ci maddədə təsbit olunub: “Azərbaycan dövləti müstəqildir və onun suverenliyi bütün ərazisini əhatə edir. Azərbaycan Respublikasının dövlət hakimiyyəti yalnız onun Konstitusiyası və qanunları əsasında həyata keçirilir.” Bu norma Azərbaycanın beynəlxalq arenada müstəqil dövlət kimi tanınmasını, hüquqi sisteminin isə yalnız daxili qanunvericilik və konstitusiya əsasında formalaşdırılmasını təmin edir. 3.Azərbaycan Respublikasında Suverenliyin hüquqi tənzimlənməsi Azərbaycan Respublikasının suverenliyi aşağıdakı hüquqi prinsiplərlə qorunur: 1. Daxili suverenlik – Dövlətin ölkə daxilində qanunvericilik və icra hakimiyyətini müstəqil həyata keçirməsi. Azərbaycan Konstitusiyasına görə, dövlət hakimiyyəti qanunverici, icra və məhkəmə hakimiyyətinə bölünür ki, bu da suveren idarəçiliyin təminatıdır. 2. Xarici suverenlik – Azərbaycanın beynəlxalq münasibətlərdə müstəqil subyekt kimi çıxış etməsi. Bu, xarici siyasət, diplomatik əlaqələr, beynəlxalq müqavilələr imzalamaq hüququ və ərazi bütövlüyünün qorunması ilə ifadə olunur. 3. Hüquqi üstünlük prinsipi – Konstitusiya, dövlətin ali hüquqi aktı kimi, hər hansı beynəlxalq və ya daxili qüvvə tərəfindən pozula bilməz və bütün dövlət orqanları üçün məcburidir. 4. Xalq suverenliyi – Azərbaycan Konstitusiyasının 2-ci maddəsinə əsasən, ölkədə ali hakimiyyətin mənbəyi xalqdır. Bu prinsip seçkilər, referendumlar və demokratik idarəçilik yolu ilə həyata keçirilir. 4.Azərbaycanın Suverenliyinin tarixi inkişafı Azərbaycanın suverenlik tarixi zəngin və çətin mərhələlərdən keçmişdir:
• 1918-1920 – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan edildikdə, dövlətin ilk suverenliyi təmin olundu.
• 1920-1991 – Sovet hakimiyyəti dövründə suverenlik formal xarakter daşıyırdı, çünki ölkənin siyasəti Mərkəzi hökumət tərəfindən idarə olunurdu. • 1991-ci il 18 oktyabr – “Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı” qəbul edilərək, ölkənin beynəlxalq hüquq subyekti kimi tanınması hüquqi əsas qazandı.
• 1995-ci il – Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası qəbul olundu və dövlətin hüquqi sisteminin əsasları formalaşdı. Bu tarixi mərhələlər suverenliyin yalnız hüquqi aktlarla deyil, həm də siyasi və iqtisadi proseslər nəticəsində möhkəmləndiyini göstərir. 5.Konstitusiya və Suverenliyin mühafizəsi Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və suverenliyi müxtəlif hüquqi və siyasi vasitələrlə qorunur:
• Konstitusiya Məhkəməsi – Konstitusiyanın aliliyini təmin edir və normativ aktların ona uyğunluğunu yoxlayır.
• Milli Məclis – Qanunvericilik fəaliyyəti ilə dövlətin müstəqilliyini və daxili idarəçiliyini təmin edir.
• Silahlı Qüvvələr – Dövlətin suverenliyinin hərbi yolla qorunması üçün əsas qüvvədir.
• Xalq iradəsi və siyasi iştirak – Demokratik seçkilər, referendumlar və ictimai iştirak dövlətin suveren idarəçiliyinin əsas təminatıdır. Nəticə Azərbaycan Respublikasında konstitusiya və suverenlik anlayışları bir-biri ilə sıx bağlıdır. Konstitusiya dövlətin suverenliyini hüquqi cəhətdən təsbit edir və onun qorunması üçün əsas hüquqi mexanizmləri müəyyənləşdirir. 2025-ci ilin “Konstitusiya və Suverenlik İli” elan edilməsi, bu sahədə hüquqi maarifləndirmənin artırılması və dövlətin müstəqillik dəyərlərinin möhkəmləndirilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Hər bir vətəndaşın konstitusiya və hüquqi biliklərinin artırılması, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin qorunmasına və inkişafına töhfə vermək deməkdir. İstifadə olunan ədəbiyyat:
1.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası (1995): https://e- qanun.az/framework/897
2.Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı (18 oktyabr 1991):https://e-qanun.az/framework/7504
3.Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi haqqında Qanun:https://e-qanun.az/framework/3035
4.K.Xəlilov “Konstitusiya hüququnun əsasları”, Bakı, 2019 5.R.Məmmədov”Azərbaycan Respublikasının suverenliyi və beynəlxalq hüquq” (Hüquq və İnsan Jurnalı, 2022) 6.E.Qasımov”Azərbaycan Respublikasının hüquqi dövlət quruculuğu və konstitusiya islahatları” (Azərbaycan Hüquq Jurnalı, 2021)