44 günlük müharibə zamanı yaşlı erməni qadının əsgərlərimizə “Öz evinizə xoş gəldiniz” deməsi, müharibə bitdikdən sonra Xankəndində bir “yazıq” erməninin bizim əsgərlərə yaxınlaşaraq, “qardaş” deyə müraciətini televiziya ekranlarında izləyəndə sevinmədim, əksinə, xəyal məni keçmişlərə apardı. “Yenə təkrar olacaqmı”, - deyə öz-özümə sual etdim.

Həyatımın və əmək fəaliyyətimin çox hissəsinin keçdiyi sovet dövrünü - qanunun sərt üzü sanki bizlərə, humanistliyi erməni və ruslar üçün yazılmış sovet dövrünü - eyni əmələ görə bizdə insanların həbs edilməsi, erməni və rusların bəraət almasını acı düşüncələrlə xatırladım. Bunun səbəbi nə idi? Tarixə baş vuraraq cavabını tapmağa çalışdım.

Bir neçə misalla fikrimi izah etmək istəyirəm. 1958-ci ildə Gəncə-Şəmkir yolunun kənarında huşsuz vəziyyətdə, təcavüzə məruz qalmış rus millətindən olan 19 yaşlı qızı yoldan keçən sürücü təsadüfən görür və onu təcili xəstəxanaya çatdırır. Tezliklə gənc qızın şəxsiyyəti məlum olur. Tələbə qızın atası hərbi hissələrdən birinin komandiri, polkovnik rütbəli zabit idi. Qız Bakıdan evlərinə gələrkən dəmiryolu vağzalında “Moskviç” markalı maşının sürücüsünə evlərinin ünvanını deyib maşına əyləşir və arxada bir nəfərin də oturduğunu görür. Həmin iki şəxs maşını Şəmkir istiqamətinə sürərək yoldan bir qədər kənarda saxlayıb növbəli şəkildə qıza təcavüz edib, soyuq havada yarımçılpaq vəziyyətdə qoyub, hadisə yerindən uzaqlaşırlar. Qız ifadəsində həmin şəxsləri üzdən tanımadığını, lakin qafqaz ləhcəsi ilə danışdıqlarını, onlardan birinin üzünü cırdığını göstərirdi. Hadisə barədə Daxili İşlər naziri MK-nın Birinci katibi İmam Mustafayevə məlumat verir. Günorta saatlarında Sov.İKP MK-nın I katibi N.Xruşşov İ.Mustafayevə zəng edərək, kəskin formada rus millətindən olan qızın zorlanması ilə əlaqədar cinayətin tezliklə açılmasını tələb edir. Respublika prokuroru və DİN-nin rəhbərliyi ilə istintaq əməliyyat qrupu yaradılır. Moskvadan xüsusi əməliyyat qrupu gəlir. Gəncədə və ətraf rayonlarda “Moskviç” markalı maşını olanların hamısı istintaqa cəlb olunur. Onlarla adam müxtəlif maddələrlə - narkotik maddə saxlamaqdan tutmuş odlu və soyuq silah saxlamağa qədər, həbs olunur. Bir çox insanlar milisə müqavimət və xırda xuliqanlığa görə saxlanılır. Tanınma keçirilərkən qız heç kimi tanımır. Moskvadan təzyiqlər hər gün artırdı. Nəhayət, 10 gündən sonra cinayəti işlətmiş adamlar tapılır. Bunlar erməni millətindən olan insanlar idi. Onlardan birinə ölüm cəzası verilir və hökm icra olunur. Bir çox azərbaycanlı isə narkotik maddə, soyuq və odlu silah saxlama maddələri ilə məhkum edilirlər. Zorlama, əlbəttə, ağır cinayət olmaqla, iyrənc əməldir və cinayətkarlar hər cür cəzaya layiqdirlər. Lakin SSRİ kimi nəhəng dövlətdə bir ildə yüzlərlə belə cinayət hadisələri baş verirdi. Məgər bütün hallarda Respublika rəhbərliyi təhdid olunub, ölkə rəhbərliyi məsələyə qarışırdımı?

Qızın polkovnik atası İ.Mustafayevə ünvanladığı məktubda azərbaycanlılar barədə pis fikirdə olduğuna görə üzr istəmişdi...

İkinci misalı görkəmli hüquqşünas İdris Əsgərova istinad edərək yazıram. Çörək zavodundan mağazalara avtomobillə çörək daşıyan Arturyan soyadlı bir ekspeditor hər reysdə bir-iki çörək oğurlayırmış. Növbəti reysdən oğurladığı çörəyi mağazada satarkən yaxalanmış və araşdırma zamanı məlum olmuşdur ki, Arturyan ümumilikdə 50-yə yaxın çörək oğurlamışdır. Material prokurorluqda yoxlanılır və dəyərin az olması və Arturyanın işdən çıxarılması nəzərə alınmaqla, barəsində cinayət işi başlanması rədd edilir. Qərardan narazı olan Arturyan Moskvada SSRİ rəhbərlərindən biri olan A.Mikoyanın qəbuluna düşür. A.Mikoyan onun ərizəsinə aşağıdakı məzmunda dərkənar qoyur: “Hörmətli M.C.Bağırov! Arturyan mənə məsələni danışdı. Hesab edirəm onun heç bir günahı yoxdur. Onun işə bərpa edilməsi haqqında göstəriş vemənizi xahiş edirəm” (Həmin vaxtlar SSRİ ALİ Soveti Rəyasət Heyətinin 7 avqust 1947-ci il tarixli fərmanı qüvvədə idi və 3-5 çörək oğurluğuna görə azərbaycanlılar bir qayda olaraq məhkum edilirdi). Bu məsəslə ilə əlaqədar Respublika prokuroru Ə.Əliyev, Bakı şəhər prokuroru Ramazanov və rayon prokuroru İ.Əsgərov M.C.Bağırovun yanına dəvət olunur. M.C.Bağırovun göstərişi ilə cinayət işi başlanılır və Arturyan məhkəmənin hökmü ilə 6 il azadlıqdan məhrum edilir və A.Mikoyana cavab verilir ki, Arturyan cinayətkar imiş. Göründüyü kimi, adi bir çörək oğrusundan ötrü erməni olduğuna görə ölkə rəhbərlərindən birisi müdafiəyə qalxmışdı...

Biz ermənilərlə qonşuluqda yaşamağa məhkum edilmişik. Qorxduğum odur ki, illər ötər, ürəyimiz yumşalar və yenə də qanunun sərt üzünü özümüzə, humanist tərəfini bugünkü düşmənlərimizə göstərərik. Təsəllim odur ki, bugünkü qəhrəman gəncliyimiz bizim yol verdiyimiz səhvlərə imkan verməz.

Belə təsəvvür yaranmasın ki, həmin dövrdə millətini qoruyanlar olmayıb. Əsla!

İki misal gətirəcəyəm. 50-60-cı illərdə SSRİ Baş Prokurorluğu hər iki-üç ildə bir dəfə respublika prokurorluqlarına xüsusi istintaq qrupları göndərirdi. Həmin istintaq qrupları respublikaların prokurorluq işçiləri haqqında SSRİ Prokurorluğuna daxil olmuş məlumatları, respublika prokurorluğunda olan şikayətləri yoxlayır və əsas tapdıqda cinayət işi başlayaraq istintaq aparırdılar. Belə yoxlamalar Qazaxıstan, Orta Asiya respublikaları və Azərbaycanda daha qərəzli olurdu. 1962-ci ilin sonunda belə bir istintaq qrupu Bakıya gələrək respublikanın prokurorluq işçiləri haqqında növbəti yoxlamaya başladı. Bu yoxlama xüsusi canfəşanlığı ilə seçilirdi. Təsadüfi deyil ki, onlarla prokurorluq işçisi haqqında cinayət işi başlayaraq bir şoxlarını, o cümlədən, Bakı şəhəri Oktyabr rayon prokuroru N.Əhmədovu, həmin rayon prokurorluğunun müstəntiqi Ə.Əliyevi rüşvətxorluqda, Salyan rayon prokuroru Həmid Abbasovu maddi sübutları mənimsəmədə ittiham edərək həbs etmişdilər (Ümumilikdə ondan çox hüquq-mühafizə əməkdaşı həbs olunmuşdu.). Cinayət işləri üzrə ittihamnamələr SSRİ Baş Prokurorunun müavini tərəfindən təsdiq olunaraq, aidiyyəti üzrə baxılması üçün Azərbaycan SSR Ali Məhkəməsinə göndərilir. Ali Məhkəmənin sədri Abdulla İbrahimovun səyi, ittifaq miqyasındakı nüfuzu və vətənpərvərliyi nəticəsində məhkəmə baxılan işlər üzrə demək olar ki, bütün müqəssirlər haqqında bəraət hökmü çıxarır (Həmin dövrdə həbs olunanlardan biri, 70-ci illərin sonu, 80-ci illərin əvvəlində Masallıda vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul olan Həmid Abbasov tez-tez bu hadisəni xatırlayırdı.).

1988-ci ildə Azərbaycan rəhbərliyinin xahişi və Mixail Qorbaçovun göstərişi ilə “əliyevçilər”lə bağlı Azərbaycana 200 nəfərə yaxın əməliyyat istintaq qrupu göndərilmişdi. Məqsəd hansı yolla olursa-olsun Heydər Əliyevə və onun yaxın ətrafına qarşı ifadələr almaq, təqsirləndirici materiallar toplamaq idi. Həbs olunanlar hamısı Şüvəlanda yerləşən istintaq təcridxanasında ayrıca korpusda saxlanılırdılar və onlara qarşı əməliyyat-istintaq qrupu tərəfindən hər cür işgəncə və amansızlıq tətbiq edilirdi.

Bu məsələni bilən Respublika prokuroru İlyas İsmayılov həmin faktlar əsasında cinayət işi başlamış və bununla da istintaq-əməliyyat qrupunun, necə deyərlər, “köpünü almış”, onları pat vəziyyətinə salmışdı. Tabe prokurorun yuxarı prokurorluğun əməkdaşları haqqında cinayət işi başlaması SSRİ miqyasında görünməmiş hadisə idi...(azpolitika)