Aqşin Yenisey yazır...

“Bir dəfə mən İslam mədəniyyətinin konsentrik modelini açmışdım. Bu, bütün İslam nəzəriyyəsi üçün yeni açılım idi. Orada göstərmişdim ki, həmin model bütün varlığı Allahın çevrəsində, söz aləmini (Füzuli) Quranın çevrəsində, bütün müsəlmanları Peyğəmbərin çevrəsində, bütün coğrafi məkanı isə Kəbənin çevrəsində düşünməyə itələyir. Bu modeldən çıxış edəndə dilimizdə nəyə görə ərəb sözlərinin çox olmasının da cavabı tapılır. Səbəb türkcənin qıtlığında deyil. Əski Türk sözlüyünə baxmaq yetər ki, aydın olsun, “iradə”ni, “kitab”ı, “əxlaq”ı, “müvəffəqiyyət”i, “məlul”u, “qismət”i, “hakimiyyət”i ona görə götürməmişik ki, bu anlayışlar bizdə olmayıb. Əski türklərdə «qılıq» əxlaqı, “ərk” iradəni, hakimiyyəti, “alıc” qisməti bildirib.

Bəs o zaman ərəb sözlərinə sevgi və gərək haradan yaranıb? İslamın konsentrik modeli deyirdi ki, İslama girmiş bütün etnosların dilləri mərkəzdəki ərəb dilinin başına fırlanmalıdır.

Həmin konsentrik modeldə mərkəzə yaxınlıq İlahi dünyanın (sakral aləmin) işığına, enerjisinə daha çox tutulmaq idi. Türkcədəki ərəb sözləri çoxaldıqca bu, onun daha çox yaxınlaşmasının və deməli, sakrallıqdan daha çox dəyər, enerji götürməsinin göstəricisi olurdu. Ona görə də fars, sonra türk dillərində ərəbcədən alınma sözlər onlardakı leksik qıtlığa tanıq, şəhadət deyildi. Konsentrik modeldə sakral mərkəzə daha yaxın olmaq istəyinin göstəricisi idi”.

Milli şüurumuzun panərəbizm düşüncəsinin ətrafında “pərvanəliyinin” sirri Niyazi Mehdinin “Min bir nəsnə” kitabındakı bu abzasda özünü ən yığcam və ən anlaşıqlı şəkildə açıb bizə göstərir.

Filosofun bu sözləri varlığı (ərəbcə danışan) allahın çevrəsində, söz aləmini (Füzuli) (ərəblərə xitab edən: “Əgər onu ərəbcə bir Quran etməsəydik, nə üçün dilimizdə enmədi deyəcəkdilər. Ərəb olana ərəbcə olmayan bir Quran olarmı deyəcəkdilər. (Fussilət 44.) Quranın çevrəsində, bütün müsəlmanları (ərəb) peyğəmbərin çevrəsində, bütün coğrafi məkanı isə ərəb şəhəri Məkkədəki Kəbənin çevrəsində fırlanmağa məcbur edən islam düşüncəsində dünyəvilik iddialarının dini burjuanın uydurması olduğunu “Qara kvadrat” qədər konkretləşdirir.

Amma biz bu yazımızda başqa bir məsələyə toxunacağıq. 1722-ci il, Pyotrun Xəzərsahili torpaqlara səfərinə qədər o vaxt can verməkdə olan Səfəvilər imperiyasında – ki Azərbaycan onun varisidir – elita yuxarıda göstərilidiyi şəkliylə pantürk yox, panərəb düşüncəsinə sahib idi.

Səfəvilərin zəifləməsindən və parçalanmasından istifadə edən ruslar bu torpaqları ələ keçirdilər və panərəbizmin başına fırlanan elitanı rusdilli, rusdüşüncəli elita ilə əvəzlədilər. Aşağı təbəqələr isə panərəb düşüncəsində qaldılar.

Beləliklə, Azərbaycan xalqı təkcə ərazi baxımından deyil, əhali baxımından da iki yerə bölündü.

Rusdüşüncəli, rusdilli yuxarılardan və ərəb düşüncəli, ərəbdilli aşağılardan ibarət, özü-öz içində bir-birinə qənim kəsilmiş iki yad şüurun daşıyıcısına çevrildi bu xalq. Elita ölkəni rus-xristian mədəniyətinə doğru çəkdikcə, aşağı zümrələr də onu ərəb-şiə inancına doğru dartdı.

Milli birliyimizi bu günəcən zəiflədən, hər dəfə yenidən güclənməsinə əngəl olan ən təməl səbəb budur.

Nə etməliyik?

Əlbəttə ki, qəfil püşkatma yolu ilə, - yəni ya rus-xristian, ya da ərəb-şiə - dilemmasından qaçmaq üçün inqilabı yolla ikisindən birini seçməyə cəhd etmək qeyri-mümkündür.

Mədəniyətlərin, düşüncələrin bir-birilərinin içində əriməsi xüsusiyəti var. Biz, bəlkə də, tarixi proses kimi əvvəlcə bu iki əsrlik milli-mənəvi qütbləşmədən hibridləşməyə, daha sonra homogenləşməyə doğru irəliləyə bilərik.

Qütbləşmədən hibridləşməyə doğru irəliləmək nə deməkdir? Qədim yunanlar və romalılar xristian deyildilər, amma xristian avropalılar beş yüz il əvvəldən başlayaraq qədim yunan və Roma mədəniyətlərini xristian Avropası mədəniyətinin içində əridərək yeni bir Avropa yaratdılar ki, bu da ənənəvi xristian Avropasından tamamilə fərqlənən, hətta çox vaxt onu inkar edən bir mədəniyətə çevrildi.

İndi bizimkilərin “Qərbin yaxşılarını götürək, pislərini özlərinə qaytaraq” milli tezisini vaxtilə Avropa maarifçiləri çox ustalıqla reallaşdıra bildilər, əlbəttə, siyasi iradənin köməyi ilə.

Renessans aydınları eynən bizim arzuladığımız kimi qədim yunanların və qədim romalıların yaxşı nələri vardısa götürdülər, pislərini isə zamanın ixtiyarına buraxdılar. Məsələn, Roma hüququnu mənimsədilər, amma Roma panteonuna toxunmadılar.

Biz də istər mənsub olduğumuz rus-xristian, istərsə də ərəb-şiə düşüncələrindən işimizə yarayan, bizi bir ölkə, bir xalq olaraq tarix səhnəsində daimi aktyora çevirən “yaxşıları” seçib ortaq bir dəyər halına gətirə bilərik. Necə ki, avropalılar belə etdi; Avropanın bütün təbiətşünas dahilərini kilsə yetişdirdi. Eynisi bizdə ola bilərmi? Yəni dinin məktəbə girdiyi qədər təhsilin də məscidə girməsi mümkünmü? Deyilsə, bunu necə etmək olar? Din və təhsil özündən o birinə nə qədər güzəştə getməyə hazırdır?

Yaxud işğaldan sonrakı yaponların “çölü yapon, içi Qərb” modelini örnək götürə bilərik. İkinci Dünya müharibəsində ABŞ-a təslim olan yaponlar milliliyi adət-ənənələrdə, məişətdə qoruyub saxladılar, təhsildə, səhiyədə, iqtisadi-texnoloji sahələrdə isə tamamilə qərbləşdilər. Bu gün eynisini Sinqapur edir. Və nəticə göz qabağındadır.

Biz də müsəlmançılığı adət-ənənələrdə, məişətdə qorumaqla, xristian dünyasının elmi-texnoloji, sosial-siyasi inkişafını mədəni, hüquqi, hərbi sferada özümüzünküləşdirə bilərik. Eduard Səid “Şərqşünaslıq” kitabında bu hibridləşməni bütövlükdə Şərq-Qərb mədəniyətləri üçün irəli sürür.

Bundan ötrü bizə nə lazımdır? İlk növbədə aşağılar ərəbmərkəzli dəyərlərin “pərvanəsi” olmaqdan imtina etməli, dünyanın, şüurun çoxmərkəzli olduğu anlayışına hörmətlə yanaşmalıdırlar. Eyni zaman da yuxarılar rus-xrsitian mədəniyəti anlayışında üstünlüyü məsələnin rus deyil, xristian tərəfinə verməlidirlər. İstəsək də, istəməsək də ruhumuzun açarı islamın, şüurumuzun açarı xristanlığın əlindədir. Ancaq var gücümüzlə inad etməliyik ki, dindarlıq bizi ərəb, kosmopolituzm isə rus millətçisinə çevirə bilməsin. Ancaq indiki vəziyətdə bunun əksini müşahidə edirik; Azərbaycanda bir xeyli insan var ki, bilərəkdən, ya da bilməyərəkdən, din-iman, kosmopolitzm, kommunizm, hətta feminizm adı altında müxtəlif ölkələrə məxsus millətçi ideologiyaların təbliği ilə məşğuldurlar. Hətta sonradan inananlara xas olan bir cəfakeşliklə məşğuldurlar.

Yuxarıda adını çəkdiyim Eduard Səid “Şərqşünaslıq” əsərində bu cür mədəni, ideoloji alış-verişin Şərqlə Qərb arasında fasiləsiz bir proses olduğu izah edir. Vaxtilə Qərb özünə lazım olanları Şərqdən alıb dirçəldiyi və öz “ustadını” ötüb keçdiyi kimi, bu gün də Şərq onu bu bataqlıqdan çıxaracaq ideyaları Qərbdən almağa cəhd göstərir. Hətta Şərqin Qərbə uzaq olanı, yaxın olanına nisbətən artıq bu işi başa çatdırıb. Yaponiya, Cənubi Koreya, Sinqapur, Malaziya artıq ənənəvi Şərqin də uzağındadırlar. Qərb dəyərlərini mənimsəmiş bu ölkələri artıq Şərqin Uzaq Şərqi adlandıra bilərik.

Bəlkə, biz də bizi həm ərazicə, həm əhalicə ikiyə bölən şüurumuzdakı xristianlıqla ruhumuzdakı islamın ortaq dəyərlərini yarada bilsək, həm Niyazi Mehdinin dediyi “səhrada pərvanə olmaqdan” qurtula bilərik, həm də Yaxın Şərqin Yaxın Qərbinə çevrilərik.

Multikulturalizm dedikdə ağlıma ancaq bu gəlir; ruhumuzdakı islamla şüurumuzdakı xristianlığın ortaqlığı...

Manevr.az